Śāṃkara

saptame’dhyāye sūcite dve prakṛtī īśvarasya triguṇātmikāṣṭadhā bhinnāparā saṃsāra-hetutvāt, parā cānyā jīva-bhūtā kṣetrajña-lakṣaṇeśvarātmikā | yābhyāṃ prakṛtibhyām īśvaro jagad-utpatti-sthiti-laya-hetutvaṃ pratipadyate | tatra kṣetra-kṣetrajña-lakṣaṇa-prakṛti-dvaya-nirūpaṇa-dvāreṇa tadvata īśvarasya tattva-nirdhāraṇārthaṃ kṣetrādhyāya ārabhyate | atītānantarādhyāye ca adveṣṭā sarva-bhūtānāṃ [gītā 12.13] ity ādinā yāvad-adhyāya-parisamāptis tāvat tattva-jñānināṃ sannyāsināṃ niṣṭhā yathā te vartanta ity etad uktam | kena punas te tattva-jñānena yuktā yathokta-dharmācaraṇād bhagavataḥ priyā bhavanty evam arthaś cāyam adhyāya ārabhyate | prakṛtiś ca triguṇātmikā sarva-kārya-karaṇa-viṣayākāreṇa pariṇatā puruṣasya bhogāpavargārtha-kartavyatayā dehendriyādyākāreṇa saṃhanyate | so’yaṃ saṅghāta idaṃ śarīram | tad etad bhagavān uvāca —

Rāmānuja

pūrvasmin ṣaṭke paramaprāpyasya parasya brahmaṇo bhagavato vāsudevasya prāptyupāyabhūtabhaktirūpabhagavadupāsanāṅgabhūtaṃ prāptuḥ pratyagātmano yāthātmyadarśanaṃ jñānayogakarmayogalakṣaṇaniṣṭhādvayasādhyam uktam / madhyame ca paramaprāpyabhūtabhagavadtattvayāthātmyatanmāhātmyajñānapūrvakāikāntikātyantikabhaktiyoganiṣṭhā pratipāditā / atiśayitāiśvaryāpekṣāṇām ātmakaivalyamātrāpekṣāṇāṃ ca bhaktiyogas tattadapekṣitasādhanam iti coktam / idānīm uparitane ṣaṭke prakṛtipuruṣatatsaṃsargarūpaprapañceśvaratadyāthātmyakarmajñānabhaktisvarūpatadupādānaprakārāś ca ṣaṭkadvayoditā viśodhyante / tatra tāvat trayodaśe dehātmanoḥ svarūpam, dehayāthātmyaśodhanam, dehaviyuktātmaprāptyupāyaḥ, viviktātmasvarūpasaṃśodhanam, tathāvidhasyātmanaś cācitsaṃbandhahetuḥ, tato vivekānusandhānaprakāraś cocyate

Śrīdhara

bhaktānām aham uddhartā saṃsārād ity avādi yat |
tradośe 'tha tat-siddhyai tattva-jñānam udīryate ||

Madhusūdana

dhyānābhyāsa-vaśīkṛtena manasā tan nirguṇaṃ niṣkriyaṃ
jyotiḥ kiṃcana yogino yadi paraṃ paśyanti paśyantu te |
asmākaṃ tu tad eva locana-camatkārāya bhūyāc ciraṃ
kālindī-pulineṣu yat kim api tan nīlaṃ maho dhāvati ||

Viśvanātha

namo 'stu bhagavad-bhaktyai kṛpayā svāṃśa-leśataḥ |
jñānādiṣv api tiṣṭhet tat sārthakī-karaṇā yayā ||
ṣaṭke tṛtīye 'tra bhakt–miśraṃ jñānaṃ nirūpyate |
tan-madhye kevalā bhaktir api bhaṅgyā prakṛṣyate ||
trayodaśe śarīraṃ ca jīvātma-paramātmanoḥ |
jñānasya sādhanaṃ jīvaḥ prakṛtiś ca viśiṣyate ||

Baladeva

kathitāḥ pūrva-ṣaṭkābhyām arthāj jīvādayo 'tra ye |
svarūpāṇi viśodhyante teṣāṃ ṣaṭke 'ntime sphuṭam ||
bhaktau pūrvopadiṣṭāyāṃ jñānaṃ dvāraṃ bhavaty ataḥ |
deha-jīveśa-vijñānaṃ tad vaktavyaṃ trayodaśe ||

analiza syntaktyczna

śrī-bhagavān (chwalebny Pan) uvāca (powiedział):
he kaunteya (Kuntjowicu!),
idam śarīram (to ciało) kṣetram iti (polem) abhidhīyate (jest nazywane),
yaḥ (kto) etat (to) vetti (zna)
tad-vidaḥ (wiedzący to) tam (o nim) kṣetra-jñaḥ iti (‘znawca pola’) prāhuḥ (mówią).

analiza gramatyczna

śrī-bhagavān	–	śrī-bhagavant 1i.1 m. ; TP : śriyā yukto bhagavān iti – Pan połączony z majestatem (od: śrī – blask, majestat, fortuna; √ bhaj – dzielić, dostarczać, radować się, oddawać cześć, bhaga – dział, udział, pomyślność, majątek; -mant / -vant – sufiks oznaczający posiadacza, bhagavant – posiadacz fortuny);
uvāca	–	√ vac (mówić) Perf. P 1c.1 – powiedział;
idam	–	idam 1i.1 n. – to;
śarīram	–	śarīra 1i.1 n. – ciało (od: √ śri – spoczywać na, wspierać się na; lub od: √ śṝ – łamać, niszczyć, śarīra – łatwe do zniszczenia, ciało);
kaunteya	–	kaunteya 8i.1 m. – o synu Kunti (od: kunti – lud Kuntiów, kuntī – Kunti, matka Pandowiców);
kṣetram	–	kṣetra 1i.1 n. – pole (od: √ kṣi – posiadać);
iti	–	av. – tak (zaznacza koniec wypowiedzi);
abhidhīyate	–	abhi- √ dhā (nazywać, mówić) Praes. pass. 1c.1 – jest zwane;
etat	–	etat sn. 2i.1 n. – to;
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
vetti	–	√ vid (wiedzieć) Praes. P 1c.1 – zna;
tam	–	tat sn. 2i.1 m. – tego;
prāhuḥ	–	pra- √ ah (obwieszczać) Perf. P 1c.3 – nazwali (odmieniane jedynie w Perf. , pozostałe formy od: √ brū);
kṣetra-jñaḥ	–	kṣetra-jña 1i.1 m. – znawca pola (od: √ kṣi – posiadać, kṣetra – pole; √ jñā – wiedzieć, -jña – na końcu złożeń: znawca);
iti	–	av. – tak (zaznacza koniec wypowiedzi);
tad-vidaḥ	–	tad-vit 1i.3 m. ; ye tat viduḥ te – ci, którzy to znają (od: tat – to; √ vid – wiedzieć, rozumieć, -vit – na końcu wyrazów: znający, znawca);

warianty tekstu

kṣetram → kṣetra;
vetti → veda (wie);
kṣetra-jña → kṣetra-jñam (znawcą pola);
tad-vidaḥ → tad-vidhāḥ (takiego rodzaju, temu podobni);

… → wersety spoza wydania krytycznego przed wersem BhG 13.1:
arjuna uvāca
prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñam eva ca
etad veditum icchāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca keśava
Ardźuna rzekł:
Keśawo, pragnę poznać przyrodę i człowieka,
a także pole i znawcę pola oraz wiedzę i przedmiot wiedzy.
[śrī-bhagavān uvāca]
prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñam eva ca
etat te kathayiṣyāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca bhārata
O potomku Bharaty, opiszę ci teraz przyrodę i człowieka,
a także pole i znawcę pola oraz wiedzę i przedmiot wiedzy.

Śāṃkara

idam iti sarva-nāmnoktaṃ viśinaṣṭi śariram iti | he kaunteya ! kṣata-trāṇāt kṣayāt kṣaraṇāt, kṣetravad vāsmin karma-phala-niṣpatteḥ kṣetram iti | iti-śabda evaṃ-śabdedārthakaḥ | kṣetram ity evam abhidhīyate kathyate | etac charīraṃ kṣetraṃ yo vetti vijānāti, āpāda-tala-mastakaṃ jñānena viṣayīkaroti, svābhāvikenaupadeśikena vā vedanena viṣayīkaroti vibhāgaśaḥ, taṃ veditāraṃ prāhuḥ kathayanti kṣetrajña iti | iti-śabdaḥ evaṃ-śabda-padārthaka eva pūrvavat | kṣetrajñaḥ ity evam āhuḥ | ke ? tad-vidas tau kṣetra-kṣetrajñau ye vidanti te tad-vidaḥ

Rāmānuja

idaṃ śarīram devo 'ham, manuṣyo 'ham, sthūlo 'ham, kṛśo 'ham iti ātmano bhoktrā saha sāmānādhikaraṇyena pratīyamānaṃ bhoktur ātmano 'rthāntarabhūtasya bhogakṣetram iti śarīrayāthātmyavidbhir abhidhīyate / etad avayavaśaḥ saṃghātarūpeṇa ca, idam ahaṃ vedmīti yo vetti, taṃ vedyabhūtād asmād veditṛtvenārthāntarabhūtam, kṣetrajña iti tadvidaḥ ātmayāthātmyavidaḥ prāhuḥ / yady api dehavyatiriktaghaṭādyarthānusandhānavelāyāṃ „devo 'ham, manuṣyo 'haṃ ghaṭādikaṃ jānāmi” iti dehasāmānādhikaraṇyena jñātāram ātmānam anusandhatte, tathāpi dehānubhavavelāyāṃ deham api ghaṭādikam iva „idam ahaṃ vedmi” iti vedyatayā veditānubhavatīti veditur ātmano vedyatayā śarīram api ghaṭādivad arthāntarabhūtam / tathā ghaṭāder iva vedyabhūtāc charīrād api veditā kṣetrajño 'rthāntarabhūtaḥ / sāmānādhikaraṇyena pratītis tu vastutaś śarīrasya gotvādivad atmaviśeṣaṇataikasvabhāvatayā tadapṛthaksiddher upapannā / tatra veditur asādhāraṇākārasya cakṣurādikaraṇāviṣayatvād yogasaṃskṛtamanoviṣayatvāc ca prakṛtisannidhānād eva mūḍhāḥ prakṛtyākāram eva veditāraṃ paśyanti, tathā ca vakṣyati, „utkrāmantaṃ sthitaṃ vāpi bhuñjānaṃ vā guṇānvitam / vimūḍhā nānupaśyanti paśyanti jñānacakṣuṣaḥ” iti

Śrīdhara

teṣām ahaṃ samuddhartā mṛtyu-saṃsāra-sāgarāt, bhavāmi na cirāt pārtha [Gītā 12.7] iti pūrvaṃ pratijñātam | na cātma-jñānaṃ vinā saṃsārād uddharaṇaṃ sambhavatīti tattva-jñānopadeśārthaṃ prakṛti-puruṣa-vivekādhyāya ārabhyate | tatra yat saptame 'dhyāye aparā parā ceti prakṛti-dvayam uktaṃ tayor avivekāj jīva-bhāvam āpannasya cid-aṃśasyāyaṃ saṃsāraḥ | yābhyāṃ ca jīvopabhogārtham īśvarasya sṛṣṭy-ādiṣu pravṛttiḥ | tad eva prakṛti-dvayaṃ kṣetra-kṣetrajña-śabda-vācyaṃ parasparaṃ viviktaṃ tattvato nirūpayiṣyan bhagavān uvāca idam iti | idaṃ bhogāyatanaṃ śarīraṃ kṣetram ity abhidhīyate | saṃsārasya praroha-bhūmitvāt | etad yo vetti ahaṃ mameti manyate taṃ kṣetrajña iti prāhuḥ | kṛṣībalavat tat-phala-bhoktṛtvāt | tad-vidaḥ kṣetra-kṣetrajñayor vivekajñāḥ

Madhusūdana

prathama-madhyama-ṣaṭkayos tat-tvaṃ-padārthāv uktāv uttaras tu ṣaṭko vākyārtha-niṣṭhaḥ samyag-dhī-pradhāno 'dhunārabhyate | tatra – teṣām ahaṃ samuddhartā mṛtyu-saṃsāra-sāgarād bhavāmi [Gītā 12.7] iti prāg uktam | na cātma-jñāna-lakṣaṇān mṛtyor ātma-jñānaṃ vinoddharaṇaṃ sambhavati | ato yādṛśenātma-jñānena mṛtyu-saṃsāra-nivṛttir yena ca tattva-jñānena yuktā adveṣṭṛtvādi-guṇa-śālinaḥ saṃnyāsinaḥ prāgvyākhyātās tadātma-tattva-jñānaṃ vaktavyam | tac cādvitīyena paramātmanā saha jīvasyābhedam eva viṣayīkaroti | tad-bheda-bhrama-hetukatvāt sarvānarthasya |
tatra jīvānāṃ saṃsāriṇāṃ pratikṣetraṃ bhinnānām asaṃsāriṇaikena paramātmanā katham abhedaḥ syād ity āśaṅkāyāṃ saṃsārasya bhinnatvasya cāvidyā-kalpitānātma-dharmatvān na jīvasya saṃsāritvaṃ bhinnatvaṃ ceti vacanīyam | tad arthaṃ dehendriyāntaḥ-karaṇebhyaḥ kṣetrebhyo vivekena kṣetrajñaḥ puruṣo jīvaḥ pratikṣetram eka eva nirvikāra iti pratipādanāya kṣetra-kṣetrajña-vivekaḥ kriyate 'sminn adhyāye | tatra ye dve prakṛtī bhūmy-ādi-kṣetra-rūpatayā jīva-rūpa-kṣetrajñatayā cāpara-para-śabda-vācye sūcite tad-vivekena tattvaṃ nirūpayiṣyan śrī-bhagavān uvāca idaṃ śarīram iti |
idam indriyāntaḥ-karaṇa-sahitaṃ bhogāyatanaṃ śarīraṃ he kaunteya ! kṣetram ity abhidhīyate | sasyasyevāsminn asakṛt karmaṇaḥ phalasya nirvṛtteḥ | etad yo vetti ahaṃ mamety abhimanyate taṃ kṣetrajña iti prāhuḥ kṛṣībalavat tat-phala-bhoktṛtvāt | tad-vidaḥ kṣetra-kṣetrajñayor viveka-vidaḥ | atra cābhidhīyata iti karmaṇi prayogeṇa kṣetrasya jaḍatvāt karmatvaṃ kṣetrajña-śabde ca dvityāṃ vinaveti-śabdam āharan svaprakāśatvāt karmatvābhāvam avivekina evāhuḥ sthūla-dṛśām agocaratvād iti kathayituṃ vilakṣaṇa-vacana-vyaktyaikatra kartṛ-padopādānena ca nirdiśati bhagavān

Viśvanātha

tad evaṃ dvitīyena ṣaṭkena kevalayā bhaktyā bhagavat-prāptiḥ | tato 'nyā ahaṃgrahopāsanādyās tisra upāsanāś coktāḥ | atha prathama-ṣatkoditānāṃ niṣkāmakarma-yogināṃ bhakti-miśra-jñāṇād eva mokṣas tac ca jñānaṃ saṅkṣepād uktam api punaḥ kṣetra-kṣetrajñādi-vivecanena vivarituṃ tṛitīyaṃ ṣaṭkam ārabhate ||
tatra kiṃ kṣetraṃ kaḥ kṣetrajña ity apekṣāyām āha idam iti | idaṃ sendriyaṃ bhogāyatanaṃ śarīraṃ kṣetraṃ saṃsārasya praroha-bhūmitvāt | tad yo vetti bandha-daśāyām ahaṃ-mamety abhimanyamānaṃ sva-sambandhitvenaiva jānāti, mokṣa-daśāyām ahaṃ-mamety-abhimāna-rahitaḥ sva-sambandha-rahitam evayo jānāti, tam ubhayāvasthaṃ jīvaṃ kṣetrajñam iti prāhuḥ | kṛṣībalavat sa eva kṣetrajñas tat-phala-bhoktā ca | yad uktaṃ bhagavatā —
adanti caikaṃ phalam asya gṛdhnā
grāmecarā ekam araṇya-vāsāḥ |
haṃsā ya ekaṃ bahurūpam ijyair
māyāmayaṃ veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23]
asyārthaḥ gṛdhnantīti gṛdhrā grāmecarā baddha-jīvā asya vṛkṣasyakaṃ phalaṃ duḥkham adanti, pariṇāmataḥ svargāder api duḥkha-rūpatvāt | araṇya-vāsā haṃsā mukta-jīvā eka-phalaṃ sukham adanti, sarvathā sukha-rūpasyāpavargasyāpy etaj-janyatvāt | evam ekam api saṃsāra-vṛkṣaṃ bahuvidha-naraka-svargāpavarga-prāpakatvād bahu-rūpaṃ māyā-śakti-samudbhūtatvān māyāmayam | ijyaiḥ pūjyair gurubhiḥ kṛtvā yo vedeti tad-vidaḥ kṣetra-kṣetrajñayor veditāraḥ

Baladeva

ādya-ṣaṭke niṣkāma-karma-sādhyaṃ j-jñānopayogitayā darśitam | madhya-ṣatke tu bhakti-śabditaṃ paramātmopāsanaṃ tan-mahima-nigada-pūrvakam upadiṣṭam | tac ca kevalaṃ tad-vaśyatākaraṃ sat tat-prāpakam | ārtādīnāṃ tu tam upāsīnānām ārti-vināśādi-karaṃ tad-ekānti-prasaṅgena kevalaṃ sat tat-prāpakaṃ ca |
yogena jñānena copasṛṣṭaṃ tv aiśvarya-pradhāna-tad-rūpopalambhakaṃ mocakaṃ cety uktam | tathāsminn antya-ṣatke prakṛti-puruṣa-tat-saṃyoga-hetuka-jagat tad-īśvara-svarūpāṇi karma-jñāna-bhakti-svarūpāṇi ca vivicyante | jñāna-vaiśadyāya etāvat trayogaśe 'sminn adhyāye deha-jīva-pareśa-svarūpāṇi vivecanīyāni | dehādi-viviktasyāpi jīvātmano deha-sambandha-hetus tad-vivekānusandhi-prakāraś ca vimarśanīyaḥ | tad idam arthajātam abhidhātuṃ bhagavān uvāca idam iti | he kaunteya idaṃ sendriya-prāṇaṃ śarīraṃ bhoktur jīvasya bhogya-sukha-duḥkhādi-prarohakatvāt kṣetram ity abhidhīyate tattva-jñaiḥ | etac charīraṃ devo 'haṃ mānavo 'haṃ sthūlo 'ham ity ajñair ātma-bhedena pratīyamānam api yaḥ śayyāsanādivad-ātmano bhannam ātma-bhoga-mokṣa-sādhanaṃ ca vetti, taṃ vedyāc charīrāt tad-veditṛtayā bhinnaṃ tad-vidaḥ kṣetra-kṣetrajña-svarūpa-jñāḥ kṣetrajñam iti prāhuḥ | bhoga-mokṣa-sādhanatvaṃ śarīrasyoktaṃ śrī-bhagavate –
adanti caikaṃ phalam asya gṛdhnā
grāmecarā ekam araṇya-vāsāḥ |
haṃsā ya ekaṃ bahu-rūpam ijyair
māyā-mayaṃ veda sa veda vedam || iti | [BhP 11.12.23]
śarīrātmavādī tu kṣetrajño na, kṣetratvema taj-jñānābhāvāt

Michalski

Wzniosły rzekł:
To ciało, Kauntejo, nosi miano „pola”, a kto to pole zna, tego świadomi nazywają „znawcą pola”.

Olszewski

Błogosławiony.
Synu Kunti, to ciało zowie się Materyą, a podmiot, który poznaje, jest nazwany przez mędrców Ideą materyi.

Dynowska

Ardżuna mówi:
O Przyrodzie i o Duchu – Puruszy i Prakriti – o Polu i Tym, który je poznaje, o wiedzy i jej przedmiocie, dowiedzieć bym się chciał od Ciebie, o Keszawo.[
Pan rzecze:
To ciało, o synu Kunti, Polem nazwali uczeni, zaś Tego, który je poznaje – Pola Znawcą.

Sachse

Czcigodny rzekł:
Ciało to, o synu Kunti, zwie się polem,
a tego, kto je zna,
biegli w tym przedmiocie nazywają znawcą pola.

Kudelska

Ardżuna powiada:
Teraz objaśnij mi, Keśawo, puruszę i prakriti,
Pole, znawcę pola, mądrość, oraz to, co należy poznać.
Czcigodny pan rzecze:
Polem, Kauntejo, jest nazywane ciało,
A tego, który je rozpoznał, mędrcy zwą znawcą pola.

Rucińska

Rzekł Ardżuna:
Czym jest Przyroda, Czym Dusza, Czym pole i znawca pola,
Poznanie i cel poznania? Chciałbym to wiedzieć, Kesiawo!
Rzekł Pan:
To ciało, o synu Kunti, polem jest zwane, zaś o tym,
Kto zna je, biegli w przedmiocie mówią, że znawcą jest pola,

Szuwalska

Chcę dowiedzieć się, Kryszno – powiedział Ardżuna –
O naturze i o tym, który się nią cieszy;
O polu, jego znawcy; wiedzy, jej przedmiocie.«
»To ciało – odpowiedział Władca Wszystkich Bogactw –
Zwie się polem, Kauntejo, a ten, kto je poznał,
Znawcą pola jest zwany. Wyjaśnię ci wszystko.

Babkiewicz

Chwalebny Pan rzekł:
Synu Kunti, owo ciało
polem bywa nazywane,
kto je zna, ten znawcą pola
zwany jest przez biegłych w rzeczy.

analiza syntaktyczna

he bhārata (o potomku Bharaty!),
[tvam] ca (a ty) sarva-kṣetreṣu (we wszystkich ciałach) mām api (również mnie) kṣetra-jñam (znawcę pola) viddhi (znaj).
kṣetra-kṣetra-jñayoḥ (pola i znawcy pola) yat  jñānam (która wiedza)
tat jñānam (ta jest wiedzą) mama (przeze mnie) matam (uważaną).

analiza gramatyczna

kṣetra-jñam	–	kṣetra-jña 2i.1 m. – znawcę pola (od: √ kṣi – posiadać, kṣetra – pole; √ jñā – wiedzieć, -jña – na końcu złożeń: znawca);
ca	–	av. – i;
api	–	av. – chociaż, jak również, także, co więcej, nawet;
mām	–	asmat sn. 2i.1 – mnie;
viddhi	–	√ vid (wiedzieć) Imperat. P 2c.1 – wiedz, znaj;
sarva-kṣetreṣu	–	sarva-kṣetra 7i.3 n. ; sarveṣu kṣetreṣv iti – we wszystkich polach  (od: sarva – wszystko; √ kṣi – posiadać, kṣetra – pole);
bhārata	–	bhārata 8i.1 m. – potomku Bharaty;
kṣetra-kṣetrajñayoḥ	–	kṣetra-kṣetra-jña 6i.2 n. ; DV : kṣetrasya ca kṣetrajñasya ceti – pola i znawcy pola  (od: √ kṣi – posiadać, kṣetra – pole; √ jñā – wiedzieć, -jña – na końcu złożeń: znawca);
jñānam	–	jñāna 1i.1 n. – wiedza, mądrość (od: √ jñā – wiedzieć, rozumieć);
yat	–	yat sn. 1i.1 n. – co;
tat	–	tat sn. 1i.1 n. – to;
jñānam	–	jñāna 1i.1 n. – wiedza, mądrość (od: √ jñā – wiedzieć, rozumieć);
matam	–	mata ( √ man – myśleć) PP 1i.1 n. – myślany, uważany, szanowany; myśl, opinia, punkt widzenia, wola;
mama	–	asmat sn. 6i.1 – mój;

warianty tekstu

kṣetra-jñaṃ cāpi → kṣetra-jñam api / kṣetra-jña iti / kṣetra-jñaṃ vāpi (co więcej znawcę pola / ‘znawca pola’ / lub co więcej znawcę pola);
kṣetra-kṣetrajñayor → kṣetra-jña-kṣetrayor (znawcy pola i pola);

Śāṃkara

evaṃ kṣetra-kṣetrajñau uktau | kim etāvan-mātreṇa jñānena jñātavyau? iti nety ucyate—
kṣetrajñaṃ yathokta-lakṣaṇaṃ cāpi māṃ parameśvaram asaṃsāriṇaṃ viddhi jānīhi | sarva-kṣetreṣu yaḥ kṣetrajño brahmādi-stamba-paryantāneka-kṣetropādhi-pravibhaktaḥ | taṃ nirasta-sarvopādhi-bhedaṃ sad-asad-ādi-śabda-pratyayāgocaraṃ viddhīty abhiprāyaḥ | he bhārata ! yasmāt kṣetra-kṣetrajñeśvara-yāthātmya-vyatirekeṇa na jñāna-gocaram anyad avaśiṣṭam asti, tasmāt kṣetra-kṣetrajñayor jñeya-bhūtayor yaj jñānaṃ kṣetra-kṣetrajñau yena jñānena viṣayīkriyete, taj jñānaṃ samyag-jñānam iti matam abhiprāyaḥ mameśvarasya viṣṇoḥ ||
nanu sarva-kṣetreṣv eka eveśvaraḥ | nānyas tad-vyatirikto bhoktā vidyate cet, tata īśvarasya saṃsāritvaṃ prāptam | īśvara-vyatirekeṇa vā saṃsāriṇo’nyasyābhāvāt saṃsārābhāva-prasaṅgaḥ | tac cobhayam aniṣṭam, bandha-mokṣa-tad-dhetu-śāstrānarthakya-prasaṅgāt, pratyakṣādi-pramāṇa-virodhāc ca | pratyakṣeṇa tāvat sukha-duḥkha-tad-dhetu-lakṣaṇaḥ saṃsāra upalabhyate | jagad-vaicitryopalabdhe ca dharmādharma-nimittaḥ saṃsāro’numīyate | sarvam etad anupapannam ātmeśvaraikatve | na | jñānājñānayor anyatvenopapatteḥ | dūram ete viparīte viṣūcī avidyā yā ca vidyeti jñātā [kṛtaṭhuttaṃ 1.2.4] tathā tayor vidyāvidyā-viṣayayoḥ phala-bhedo’pi viruddho nirdiṣṭaḥ—śreyaś ca preyaś ca [kṛtaṭhuttaṃ 1.2.2] iti | vidyā-viṣayaḥ śreyaḥ, preyas tv avidyā-kāryam iti | tathā ca vyāsaḥ—dvāv imāv atha panthānau [mātrbh 12.241.6] ity ādi, imau dvāv eva panthānāv ity ādi ca | iha ca dve niṣṭhe ukte | avidyā ca saha kāryeṇa vidyayā hātavyeti śruti-smṛti-nyāyebhyo’vagamyate |
śrutayas tāvat—iha ced avedīd atha satyam asti na ced ihāvedīn mahatī vinaṣṭiḥ [kṛtenauttaṃ 2.5],
tam evaṃ vidvān amṛta iha bhavati [sthitaitteṇa 3.12], nānyaḥ panthā vidyate’yanāya [śāstrvetuttaṃ 3.8] vidvān na bibheti kutaścana [sthitaittuttaṃ 2.9] |
aviduṣas tu—atha tasya bhayaṃ bhavati [sthitaittuttaṃ 2.7], avidyāyām antare vartamānāḥ [kṛtaṭhuttaṃ 1.2.5], brahma veda brahmaiva bhavati [mātruṇḍuttaṃ 3.2.9], anyo’sāv anyo’ham asmīti na sa veda yathā paśur evaṃ sa devānāṃ [bhāvātmauttaṃ 1.4.10] | ātmavid yaḥ sa idaṃ sarvaṃ bhavati [bhāvātmauttaṃ 1.4.10], yadā carmavat [śāstrvetuttaṃ 6.20] ity ādyāḥ sahasraśaḥ |
smṛtayaś ca—ajñānenāvṛtaṃ jñānaṃ tena muhyanti jantavaḥ [gītā 5.25], ihaiva tair jitaḥ sargo yeṣāṃ sāmye sthitaṃ manaḥ [gītā 5.19], samaṃ paśyan hi sarvatra [gītā 13.29] ity ādyāḥ |
nyāyataś ca—
sarpān kuśāgrāṇi tathodapānaṃ
jñātvā manuṣyāḥ parivarjayanti |
ajñānatas tatra patanti kecij jñāne
phalaṃ paśya yathā-viśiṣṭam || [mātrbh 12.201.17] iti |
tathā ca—dehādiṣu ātma-buddhir avidvān rāga-dveṣādi-prayukto dharmādharmānuṣṭhāna-kṛj jāyate mriyate cety avagamyate | dehādi-vyatiriktātma-darśino rāga-dveṣādi-prahāṇāpekṣa-dharmādharma-pravṛtty-upaśamān mucyanta iti na kenacit pratyākhyātuṃ śakyaṃ nyāyataḥ | tatraivaṃ sati, kṣetrajñasyeśvarasyaiva sato’vidyā-kṛtopādhi-bhedataḥ saṃsāritvam iva bhavati, yathā dehādy-ātmatvam ātmanaḥ | sarva-jantūnāṃ hi prasiddho dehādiṣv anātmasu ātma-bhāvo niścito’vidyā-kṛtaḥ, yathā sthāṇau puruṣa-niścayaḥ | na caitāvatā puruṣa-dharmaḥ sthāṇor bhavati, sthāṇu-dharmo vā puruṣasya | tathā na caitanya-dharmo dehasya, deha-dharmo vā cetanasya sukha-duḥkha-mohātmakatvādir ātmano na yuktaḥ | avidyā-kṛtatvāviśeṣāt, jarā-mṛtyuvat |
na, atulyatvāt | iti cet—sthāṇu-puruṣau jñeyāv eva santau jñātrānyonyasminn adhyastāv avidyayā | dehātmanos tu jñeya-jñātror eva itaretarādhyāsaḥ, iti na samo dṛṣṭāntaḥ |
ato deha-dharmo jñeyo’pi jñātur ātmano bhavatīti cet, na | acaitanyādi-prasaṅgāt | yadi hi jñeyasya dehādeḥ kṣetrasya dharmāḥ sukha-duḥkha-mohecchādayo jñātur bhavanti, tarhi, jñeyasya kṣetrasya dharmāḥ kecit ātmano bhavanty avidyādhyāropitāḥ, jarā-maraṇādayas tu na bhavantīti viśeṣa-hetur vaktavyaḥ | na bhavantīty asty anumānaṃ—avidyādhyāropitatvāj jarā-maraṇādivad iti, heyatvāt, upādeyatvāc cety ādi |
tatraivaṃ sati, kartṛtva-bhoktṛtva-lakṣaṇaḥ saṃsāro jñeya-stho jñātary avidyayādhyāropita iti, na tena jñātuḥ kiṃcid duṣyati | yathā bālair adhyāropitenākāśasya tala-malinatvādinā |
evaṃ ca sati, sarva-kṣetreṣv api sato bhagavataḥ kṣetrajñasyeśvarasya saṃsāritva-gandha-mātram api nāśaṅkayam | na hi kvacid api loke’vidyādhyastena dharmeṇa kasyacid upakāro’pakāro vā dṛṣṭaḥ |
yat tūktaṃ—na samo dṛṣṭānta iti, tad asat | kathaṃ ? avidyādhyāsa-mātraṃ hi dṛṣṭānta-dārṣṭāntikayoḥ sādharmyaṃ vivakṣitam | tan na vyabhicarati | yat tu jñātari vyabhicaratīti manyase, tasyāpy anaikāntikatvaṃ darśitaṃ jarādibhiḥ ||
avidyāvattvāt kṣetrajñasya saṃsāritvam iti cet, na | avidyāyās tāmasatvāt | tāmaso hi pratyayaḥ, āvaraṇātmakatvād avidyā viparīta-grāhakaḥ, saṃśayopasthāpako vā, agrahaṇātmako vā | viveka-prakāśa-bhāve tad-abhāvāt tāmase cāvaraṇātmake timirādi-doṣe saty agrahaṇāder avidyā-trayasya upalabdheḥ ||
atrāha—evaṃ tarhi jñātṛ-dharmo’vidyā | na | karaṇe cakṣuṣi taimirikatvādi-doṣopalabdheḥ | yat tu manyase—jñātṛ-dharmo’vidyā, tad eva cāvidyā-dharmavattvaṃ kṣetrajñasya saṃsāritvam | tatra yad uktam īśvara eva kṣetrajñaḥ, na saṃsārīty etad ayuktam iti, tan na | yathā karaṇe cakṣuṣi viparīta-grāhakādi-doṣasya darśanāt | na viparītādi-grahaṇaṃ tan-nimittaṃ vā taimirikatvādi-doṣo grahītuḥ, cakṣuṣaḥ saṃskāreṇa timire’panīte grahītur adarśanān na grahītur dharmo yathā | tathā sarvatraivāgrahaṇa-viparīta-saṃśaya-pratyayās tan-nimittāḥ karaṇasyaiva kasyacit bhavitum arhanti, na jñātuḥ kṣetrajñasya | saṃvedyatvāc ca teṣāṃ pradīpa-prakāśavan na jñātṛ-dharmatvam | saṃvedyatvād eva svātma-vyatirikta-saṃvedyatvam | sarva-karaṇa-viyoge ca kaivalye sarva-vādibhir avidyādi-doṣavat-tvānabhyupagamāt | ātmano yadi kṣetrajñasyāgny-uṣṇavat svo dharmaḥ, tato na kadācid api tena viyogaḥ syāt | avikriyasya ca vyomavat sarva-gatasyāmūrtasya ātmanaḥ kenacit saṃyoga-viyogānupapatteḥ, siddhaṃ kṣetrajñasya nityam eveśvaratvam | anāditvān nirguṇatvād [gītā 13.32] ity ādīśvara-vacanāc ca ||
nanv evaṃ sati saṃsāra-saṃsāritvābhāve śāstrānarthakyādi-doṣaḥ syād iti cet, na | sarvair abhyupagatatvāt | sarvair hy ātma-vādibhir abhyupagato doṣo naikena parihartavyo bhavati | katham abhyupagata iti ? muktātmanāṃ hi saṃsāra-saṃsāritva-vyavahārābhāvaḥ sarvair eva ātma-vādibhir iṣyate | na ca teṣāṃ śāstrānarthakyādi-doṣa-prāptir abhyupagatā | tathā naḥ kṣetrajñānām īśvaraikatve sati, śāstrānarthakyaṃ bhavatu | avidyā-viṣaye cārthavattvaṃ—yathā dvaitināṃ sarveṣāṃ bandhāvasthāyām eva śāstrādy-arthavattvam, na muktāvasthāyām, evam ||
nanv ātmano bandha-muktāvasthe paramārthata eva vastu-bhūte dvaitināṃ sarveṣām | ato heyopādeya-tat-sādhana-sad-bhāve śāstrādy-arthavattvaṃ syāt | advaitināṃ punaḥ, dvaitasyāparamārthatvāt, avidyā-kṛtatvād bandhāvasthāyāś cātmano’paramārthatve nirviṣayatvāt, śāstrādyānarthakyam iti cet, na | ātmano’vasthā-bhedānupapatteḥ | yadi tāvat ātmano bandha-muktāvasthe, yugapat syātām, krameṇa vā | yugapat tāvat virodhān na saṃbhavataḥ sthiti-gatī ivaikasmin | krama-bhāvitve ca, nirnimittatvaṃ sa-nimittatvaṃ vā ? nirnimittatve’nirmokṣa-prasaṅgaḥ | sa-nimittatve ca svato’bhāvāt aparamārthatva-prasaṅgaḥ | tathā ca saty abhyupagama-hāniḥ |
kiṃ ca, bandha-muktāvasthayoḥ paurvāparya-nirūpaṇāyāṃ bandhāvasthā pūrvaṃ prakalpyā, anādimaty antavatī ca | tac ca pramāṇa-viruddham | tathā mokṣāvasthādimaty anantā ca pramāṇa-viruddhaivābhyupagamyate | na cāvasthāvato’vasthāntaraṃ gacchato nityatvam upapādayituṃ śakyam | athānityatva-doṣa-parihārāya bandha-muktāvasthā-bhedo na kalpyate | ato dvaitinām api śāstrānarthakyādi-doṣo’parihārya eva | iti samānatvān nādvaita-vādinā parihartavyo doṣaḥ ||
na ca śāstrānarthakyam, yathā-prasiddhāvidvat-puruṣa-viṣayatvāc chāstrasya | aviduṣāṃ hi phala-hetvor anātmanor ātma-darśanam, na viduṣām | viduṣāṃ hi phala-hetubhyām ātmano’nyatva-darśane sati, tayor aham ity ātma-darśanānupapatteḥ | na hy atyanta-mūḍha unmattādir api jalāgnyoś chāyā-prakāśayor vaikātmyaṃ paśyati | kim uta vivekī | tasmān na vidhi-pratiṣedha-śāstraṃ tāvat phala-hetubhyām ātmano’nyatva-darśino bhavati |
na hi “devadatta, tvam idaṃ kuru” iti kasmiṃścit karmaṇi niyukte, “viṣṇumitro’haṃ niyuktaḥ” iti tatra-stho niyogaṃ sṛṇvann api pratipadyate | viyoga-viṣaya-vivekāgrahaṇāt tūpapadyate pratipattiḥ | tathā phala-hetvor api ||
nanu prākṛta-saṃbandhāpekṣayā yuktaiva pratipattiḥ śāstrārtha-viṣayā—phala-hetubhyām anyātma-viṣaya-darśane’pi sati—iṣṭa-phala-hetau pravartito’smi, aniṣṭa-phala-hetoś ca nivartito’smīti | yathā pitṛ-putrādīnām itaretarātmānyatva-darśane saty apy anyonya-niyoga-pratiṣedhārtha-pratipattiḥ | na | vyatiriktātma-darśana-pratipatteḥ prāg eva phala-hetvor ātmābhimānasya siddhatvāt | pratipanna-niyoga-pratiṣedhārtho hi phala-hetubhyām ātmano’nyatvaṃ pratipadyate, na pūrvam | tasmād vidhi-pratiṣedha-śāstram avidvad-viṣayam iti siddham ||
nanu svarga-kāmo yajeta [ātmapśravaṇrsāṅkhy. 10.2.1] na kalañjaṃ bhakṣayed ity ādāv ātma-vyatireka-darśinām apravṛttau, kevala-dehādy-ātma-dṛṣṭīnāṃ ca | ataḥ kartur abhāvāc chāstrānarthakyam iti cet, na | yathā-prasiddhita eva pravṛtti-nivṛtty-upapatteḥ | īśvara-kṣetrajñaikatva-darśī brahma-vit tāvan na pravartate | tathā nairātmyavādy api nāsti para-loka iti na pravartate | yathā-prasiddhitas tu vidhi-pratiṣedha-śāstra-śravaṇānyathānupapattyānumitātmāstitva ātma-viśeṣānabhijñaḥ karma-phala-saṃjāta-tṛṣṇaḥ śraddadhānatayā ca pravartate | iti sarveṣāṃ na pratyakṣam | ato na śāstrānarthakyam ||
vivekinām apravṛtti-darśanāt tad-anugāminām apravṛttau śāstrānarthakyam iti cet, na | kasyacid eva vivekopapatteḥ | anekeṣu hi prāṇiṣu kaścid eva vivekī syāt, yathedānīm | na ca vivekinam anuvartante mūḍhāḥ, rāgādi-doṣa-tantratvāt pravṛtteḥ, abhicaraṇādau ca pravṛtti-darśanāt, svābhāvyāc ca pravṛtteḥ | svabhāvas tu pravartate [gītā 5.14] iti hi uktam ||
tasmāt avidyā-mātraṃ saṃsāro yathā-dṛṣṭa-viṣaya eva | na kṣetrajñasya kevalasyāvidyā tat-kāryaṃ ca | na ca mithyā-jñānaṃ paramārtha-vastu dūṣayituṃ samartham | na hy ūṣara-deśaṃ snehena paṅkī-kartuṃ śaknoti marīcy-udakam | tathāvidyā kṣetrajñasya na kiṃcit kartuṃ śaknoti | ataś cedam uktaṃ—kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi | ajñānenāvṛtaṃ jñānaṃ [gītā 5.15] iti ca ||
atha kim idaṃ saṃsāriṇām ivāham evaṃ mamaivedam iti paṇḍitānām api ? sṛṇu | idaṃ tat pāṇḍityam, yat kṣetra evātma-darśanam | yadi punaḥ kṣetrajñam avikriyaṃ paśyeyus tato na bhogaṃ karma vākāṅkṣeyur mama syād iti | vikriyaiva bhoga-karmaṇī | athaivaṃ sati, phalārthitvād avidvān pravartate | viduṣaḥ punar avikriyātma-darśinaḥ phalārthitvābhāvāt pravṛtty-anupapattau kārya-karaṇa-saṃghāta-vyāpāroparame nivṛttir upacaryate ||
idaṃ cānyat pāṇḍityaṃ kasyacid astu—kṣetrajña īśvara eva | kṣetraṃ cānyat kṣetrajñasyaiva viṣayaḥ | ahaṃ tu saṃsārī sukhī duḥkhī ca | saṃsāroparamaś ca mama kartavyaḥ kṣetra-kṣetrajña-vijñānena, dhyānena ceśvaraṃ kṣetrajñaṃ sākṣāt kṛtvā tat-svarūpāvasthāneneti | yaś caivaṃ budhyate, yaś ca bodhayati, nāsau kṣetrajña iti | evaṃ manvāno yaḥ sa paṇḍitāpaśabdaḥ | saṃsāra-mokṣayoḥ śāstrasya cārthavattvaṃ karomīti | ātmahā svayaṃ mūḍho’nyāṃ ca vyāmohayati śāstrārtha-saṃpradāya-rahitatvāt, śruta-hānim aśruta-kalpanāṃ ca kurvan | tasmāt asaṃpradāya-vit sarva-śāstra-vid api mūrkhavad eva upekṣaṇīyaḥ ||
yat tūktam īśvarasya kṣetrajñaikatve saṃsāritvaṃ prāpnoti | kṣetrajñānāṃ ceśvaraikatve saṃsāriṇo’bhāvāt saṃsārābhāva-prasaṅga iti | etau doṣau pratyuktau vidyāvidyayor vailakṣaṇyābhyupagamād iti | kathaṃ ? avidyā-parikalpita-doṣeṇa tad-viṣayaṃ vastu pāramārthikaṃ na duṣyatīti | tathā ca dṛṣṭanto darśitaḥ—marīcy-ambhasā ūṣara-deśo na paṅkīkriyata iti | saṃsāriṇo’bhāvāt saṃsārābhāva-prasaṅga-doṣo’pi saṃsāra-saṃsāriṇor avidyā-kalpitatvopapattyā pratyuktaḥ ||
nanu avidyāvattvam eva kṣetrajñasya saṃsāritva-doṣaḥ | tat-kṛtaṃ ca sukhitva-duḥkhitvādi pratyakṣam upalabhyate iti cet, na | jñeyasya kṣetra-dharmatvāt, jñātuḥ kṣetrajñasya tat-kṛta-doṣānupapatteḥ | yāvat kiṃcit kṣetrajñasya doṣa-jātam avidyamānam āsañjayasi, tasya jñeyatvopapatteḥ kṣetra-dharmatvam eva, na kṣetrajña-dharmatvam | na ca tena kṣetrajño duṣyati, jñeyena jñātuḥ saṃsargānupapatteḥ | yadi hi saṃsargaḥ syāt, jñeyatvam eva nopapadyeta | yady ātmano dharmo’vidyāvattvaṃ duḥkhitvādi ca kathaṃ bhoḥ pratyakṣam upalabhyate | kathaṃ vā kṣetrajña-dharmaḥ | jñeyaṃ ca sarvaṃ kṣetraṃ jñātaiva kṣetrajña ity avadhārite, avidyā-duḥkhitvādeḥ kṣetrajña-viśeṣaṇatvaṃ kṣetrajña-dharmatvaṃ tasya ca pratyakṣopalabhyatvam iti viruddham ucyate’vidyā-mātrāvaṣṭambhāt kevalam ||
atrāha—sāvidyā kasya ? iti | yasya dṛśyate tasyaiva | kasya dṛśyate ? iti | atrocyate—avidyā kasya dṛśyate iti praśno nirarthakaḥ | kathaṃ ? dṛśyate ced avidyā, tadvantam api paśyasi | na ca tadvaty upalabhyamāne sā kasya ? iti praśno yuktaḥ | na hi gomati upalabhyamāne gāvaḥ kasya ? iti praśno’rthavān bhavati |
nanu viṣamo dṛṣṭāntaḥ | gavāṃ tadvataś ca pratyakṣatvāt tat-saṃbandho’pi pratyakṣa iti praśno nirarthakaḥ | na tathāvidyā tadvāṃś ca pratyakṣau, yataḥ praśno nirarthakaḥ syāt | apratyakṣeṇāvidyāvatāvidyā-saṃbandhe jñāte, kiṃ tava syāt ? avidyāyā anartha-hetutvāt parihartavyā syāt | yasyāvidyā, sa tāṃ parihariṣyati |
nanu mamaivāvidyā | jānāsi tarhy avidyāṃ tadvantaṃ ca ātmānam | jānāmi, na tu pratyakṣeṇa | anumānenaś cej jānāsi, kathaṃ saṃbandhagrahaṇaṃ ? na hi tava jñātuḥ jñeya-bhūtayāvidyayā tat-kāle saṃbandho grahītuṃ śakyate, avidyāyā viṣayatvenaiva jñātur upayuktatvāt | na ca jñātur avidyāyā ca saṃbandhasya yo grahītā, jñānaṃ cānyat tad-viṣayaṃ saṃbhavati | anavasthā-prāpteḥ | yadi jñātrāpi jñeya-saṃbandho jñāyate, anyo jñātā kalpyaḥ syāt, tasyāpy anyaḥ, tasyāpy anyaḥ ity anavasthāparihāryā | yadi punar avidyā jñeyā, anyad vā jñeyaṃ jñeyam eva | tathā jñātāpi jñātaiva, na jñeyaṃ bhavati | yadā caivam, avidyā-duḥkhitvādyair na jñātuḥ kṣetrajñasya kiṃcit duṣyati ||
nanu ayam eva doṣaḥ, yat doṣavat-kṣetra-vijñātṛtvam | na ca vijñāna-svarūpasyaivāvikriyasya vijñātṛtvopacārāt | yathoṣṇatā-mātreṇāgnes tapti-kriyopacāraḥ, tadvat | yathātra bhagavatā kriyākāraka-phalātmatvābhāva ātmani svata eva darśitaḥ—avidyādhyāropita eva kriyā-kārakādir ātmany upacaryate | tathā tatra tatra ya enaṃ vetti hantāraṃ [gītā 2.19], prakṛteḥ kriyamāṇāni guṇaiḥ karmāṇi sarvaśaḥ [gītā 3.27], nādatte kasyacit pāpaṃ [gītā 5.15] ity ādi-prakaraṇeṣu darśitaḥ | tathaiva ca vyākhyātam asmābhiḥ | uttareṣu ca prakaraṇeṣu darśayiṣyāmaḥ ||
hanta ! tarhy ātmani kriyā-kāraka-phalātmatāyāḥ svato’bhāve, avidyayā cādhyāropitatve, karmāṇy avidvat-kartavyāny eva, na viduṣām iti prāptam | satyam evaṃ prāptam, etad eva ca na hi deha-bhṛtā śakyam ity atra darśayiṣyāmaḥ | sarva-śāstrārthopasaṃhāra-prakaraṇe ca samāsenaiva kaunteya niṣṭhā jñānasya yā parā ity atra viśeṣato darśayiṣyāmaḥ | alam iha bahu-prapañcanena, iti upasaṃhriyate

Rāmānuja

devamanuṣyādisarvakṣetreṣu veditṛtvākāraṃ kṣetrajñaṃ ca māṃ viddhi madātmakaṃ viddhi; kṣetrajñaṃ cāpīti apiśabdāt kṣetram api māṃ viddhīty uktam iti gamyate / yathā kṣetraṃ kṣetrajñaviśeṣaṇataikasvabhāvatayā tadapṛthaksiddheḥ tatsāmānādhikaraṇyenaiva nirdeśyam, tathā kṣetraṃ kṣetrajñaṃ ca madviśeṣaṇataikasvabhāvatayā madapṛthaksiddheḥ matsāmānādhikaraṇyenaiva nirdeśyau viddhi / pṛthivyādisaṃghātarūpasya kṣetrasya kṣetrajñasya ca bhagavaccharīrataikasvarūpatayā bhagavadātmakatvaṃ śrutayo vadanti, „yaḥ pṛthivyāṃ tiṣṭhan pṛthivyā antaro yaṃ pṛthivī na veda yasya pṛthivī śarīraṃ yaḥ pṛthivīm antaro yamayati sa ta ātmāntaryāmy amṛtaḥ” ity ārabhya, „ya ātmani tiṣṭhan ātmano 'ntaro yam ātmā na veda yasyātmā śarīraṃ ya ātmānam antaro yamayati sa ta ātmāntaryāmy amṛtaḥ” ity ādyāḥ / idam evāntaryāmitayā sarvakṣetrajñānām ātmatvenāvasthānaṃ bhagavataḥ tatsāmānādhikaraṇyena vyapadeśahetuḥ / „aham ātmā guḍākeśa sarvabhūtāśayasthitaḥ”, „na tad asti vinā yat syān mayā bhūtaṃ carācaram” ,”viṣṭabhyāham idaṃ kṛtsnam ekāṃśena sthito jagat” iti purastād upariṣṭāc cābhidhāya, madhye sāmānādhikaraṇyena vyapadiśati, „ādityānām ahaṃ viṣṇuḥ” ityādinā / yad idaṃ kṣetrakṣetrajñayoḥ vivekaviṣayaṃ tayor madātmakatvaviṣayaṃ ca jñānam uktam, tad evopādeyaṃ jñānam iti mama matam / kecid āhuḥ „kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi” iti sāmānādhikaraṇyenaikatvam avagamyate / tataś ceśvarasyaiva sato 'jñānāt kṣetrajñatvam iva bhavatīty abhyupagantavyam / tannivṛttyarthaś cāyam ekatvopadeśaḥ / anena ca āptatamabhagavadupadeśena, „rajjur eṣā na sarpaḥ” ity āptopadeśena sarpatvabhramanivṛttivat kṣetrajñatvabhramo nivartate iti /
te praṣṭavyāḥ ayam upadeṣṭā bhagavān vāsudevaḥ parameśvaraḥ kim ātmayāthātmyasākṣātkāreṇa nivṛttājñānaḥ uta neti / nivṛttājñānaś cet, nirviśeṣacinmātraikasvarūpe ātmani anyatadrūpādhyāsāsaṃbhāvanayā kaunteyādibhedadarśanaṃ, tān praty upadeśādivyāpārāś ca na saṃbhavanti / athātmasākṣātkārābhāvād anivṛttājñānaḥ, na tarhy ajñatvād evātmajñānopadeśasaṃbhavaḥ; „upadekṣyanti te jñānaṃ jñāninas tattvadarśinaḥ” iti hy uktam / ata evam ādivādā anākalitaśrutismṛtītihāsapurāṇanyāyasvavāgvirodhair ajñānibhir jaganmohanāya pravartitā ity anādaraṇīyāḥ / atredaṃ tattvam
acidvastunaś cidvastunaḥ parasya ca brahmaṇo bhogyatvena bhoktṛtvena ceśitṛtvena ca svarūpavivekam āhuḥ kāścana śrutayaḥ, „asmān māyī sṛjate viśvam etat tasmiṃś cānyo māyayā sanniruddhaḥ”, „māyāṃ tu prakṛtiṃ vidyān māyinaṃ tu maheśvaraṃ”, „kṣaraṃ pradhānam amṛtākṣaraṃ haraḥ kṣarātmānāv īśate deva ekaḥ” amṛtākṣaraṃ haraḥ iti bhoktā nirdiśyate; pradhānam ātmano bhogyatvena haratīti haraḥ „sa kāraṇaṃ karaṇādhipādhipo na cāsya kaściñ janitā na cādhipaḥ”, „pradhānakṣetrajñapatir guṇeśaḥ”, „patiṃ viśvasyātmeśvaraṃ śāśvataṃ śivam acyutam”, „jñājñau dvāv ajāv īśanīśau”, „nityo nityānāṃ cetanaś cetanānām eko bahūnāṃ yo vidadhāti kāmān”, „bhoktā bhogyaṃ preritāraṃ ca matvā”, „pṛthagātmānaṃ preritāraṃ ca matvā juṣṭas tatas tenāmṛtatvam eti”, „tayor anyaḥ pippalaṃ svādv atty anaśnann anyo 'bhicākaśīti”, „ajām ekāṃ lohitaśuklakṛṣṇāṃ bahvīṃ prajāṃ janayantīṃ sarūpām / ajo hy eko juṣamāṇo 'nuśete jahāty enāṃ bhuktabhogām ajo 'nyaḥ” ityādyāḥ / atrāpi, „ahaṅkāra itīyaṃ me bhinnā prakṛtir aṣṭadhā / apareyam itas tv anyāṃ prakṛtiṃ viddhi me parām / jīvabhūtāṃ”, „sarvabhūtāni kauntteya prakṛtiṃ yānti māmikām / kalpakṣaye punas tāni kalpādau visṛjāmy aham // prakṛtiṃ svām avaṣṭabhya visṛjāmi punaḥ punaḥ / bhūtagrāmam imaṃ kṛtsnam avaśaṃ prakṛter vaśāt // ….. mayādhyakṣeṇa prakṛtis sūyate sacarācaram / hetunānena kaunteya jagad dhi parivartate // BhGR_13.”, „prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhy anādī ubhāv api”, „mama yonir mahad brahma tasmin garbhaṃ dadhāmy aham / saṃbhavas sarvabhūtānāṃ tato bhavati bhārata” iti / jagadyonibhūtaṃ mahad brahma madīyaṃ prakṛtyākhyaṃ bhūtasūkṣmam acidvastu yat, tasmin cetanākhyaṃ garbhaṃ saṃyojayāmi; tato matsaṅkalpakṛtāc cidacitsaṃsargād eva devādisthāvarāntānām acinmiśrāṇāṃ sarvabhūtānāṃ saṃbhavo bhavatītyarthaḥ /
evaṃ bhoktṛbhogyarūpeṇāvasthitayoḥ sarvāvasthāvasthitayoś cidacitoḥ paramapuruṣaśarīratayā tanniyāmyatvena tadapṛthaksthitiṃ paramapuruṣasya cātmatvam āhuḥ kāścana śrutayaḥ, „yaḥ pṛthivyāṃ tiṣṭhan pṛthivyā antaro yaṃ pṛthivī na veda yasya pṛthivī śarīraṃ yaḥ pṛthivīm antaro yamayati” ity ārabhya, „ya ātmani tiṣṭhan ātmano 'ntaro yam ātmā na veda yasyātmā śarīraṃ ya ātmānam antaro yamayati sa ta ātmāntaryāmyamṛtāḥ” iti; tathā, „yaḥ pṛthivīm antare sañcaran yasya pṛthivī śarīraṃ yaṃ pṛthivī na veda” ity ārabhya, yo 'kṣaram antare sañcaran yasyākṣaraṃ śarīraṃ yam akṣaraṃ na veda”, „yo mṛtyum antare sañcaran yasya mṛtyuś śarīraṃ yaṃ mṛtyur na veda eṣa sarvabhūtāntarātmāpahatapāpmā divyo deva eko nārāyaṇa”, atra mṛtyuśabdena tamaśśabdavācyaṃ sūkṣmāvastham acidvastv abhidhīyate, asyām evopaniṣadi, „avyaktam akṣare līyate akṣaraṃ tamasi līyate” iti vacanāt „antaḥpraviṣṭaś śāstā janānāṃ sarvātmā” iti ca / evaṃ sarvāvasthāvasthitacidacidvastuśarīratayā tatprakāraḥ paramapuruṣa eva kāryāvasthakāraṇāvasthajagadrūpeṇāvasthita itīmam arthaṃ jñāpayituṃ kāścana śrutayaḥ kāryāvathaṃ kāraṇāvathaṃ ca jagat sa evety āhuḥ, „sad eva somyedam agra āsīd ekam evādvitīyam”, „tad aikṣata bahu syāṃ prajāyeyeti / tat tejo 'sṛjata” ity ārabhya, „sanmūlās somyemās sarvāḥ prajās sadāyatanās satpratiṣṭhā”, „aitadātmyam idaṃ sarvaṃ tat satyaṃ sa ātmā tat tvam asi śvetaketo” iti / tathā, „so 'kāmayata, bahu syāṃ prajāyeyeti / sa tapo 'tapyata, sa tapas taptvā, idaṃ sarvam asṛjata” ity ārabhya, „satyaṃ cāmṛtaṃ ca satyam abhavat” iti / atrāpi śrutyantarasiddhiś cidacitoḥ paramapuruṣasya ca svarūpavivekaḥ smāritaḥ, „hantāham imās tisro devatā anena jīvenātmanānupraviśya nāmarūpe vyākaravāṇi”, „tat sṛṣṭvā, tad evānupraviśat, tadanupraviśya, sac ca tyac cābhavat ….. vijñānaṃ cāvijñānaṃ ca satyaṃ cānṛtaṃ ca satyam abhavat” iti ca / evaṃbhūtam eva nāmarūpavyākaraṇam, „tad dhedaṃ tarhy avyākṛtam āsīt, tannāmarūpābhyāṃ vyākriyata” ity atrāpy uktam /
ataḥ kāryāvasthaḥ kāraṇāvasthaś ca sthūlasūkṣmacidacidvastuśarīraḥ paramapuruṣa eveti, kāraṇāt kāryasyānanyatvena kāraṇavijñānena kāryasya jñātatayaikavijñānena sarvavijñānaṃ ca samīhitam upapannataram / „hantāham imās tisro devatā anena jīvenātmanānupraviśya nāmarūpe vyākaravāṇi” iti, „tisro devatāḥ” iti sarvam acidvastu nirdiśya tatra svātmakajīvānupraveśena nāmarūpavyākaraṇavacanāt sarve vācakāḥ śabdāḥ acijjīvaviśiṣṭaparamātmana eva vācakā iti kāraṇāvasthaparamātmavācinā śabdena kāryavācinaḥ śabdasya sāmānādhikaraṇyaṃ mukhyavṛttam / ataḥ sthūlasūkṣmacidacitprakāraṃ brahmaiva kāryaṃ kāraṇaṃ ceti brahmopādānaṃ jagat / sūkṣmacidacidvastuśarīraṃ brahmaiva kāraṇam iti jagato brahmopādānatve 'pi saṃghātasyopādānatvena cidacitor brahmaṇaś ca svabhāvāsaṅkaro 'py upapannataraḥ / yathā śuklakṛṣṇaraktatantusaṃghātopādānatve 'pi citrapaṭasya tattattantupradeśa eva śauklyādisaṃbandha iti kāryāvasthāyām api na sarvatra varṇasaṅkaraḥ tathā cidacidīśvarasaṃghātopādānatve 'pi jagataḥ kāryāvasthāyām api bhoktṛtvabhogyatvaniyantṛtvādyasaṅkaraḥ / tantūnāṃ pṛthaksthitiyogyānām eva puruṣecchayā kadācit saṃhatānāṃ kāraṇatvaṃ kāryatvaṃ ca; iha tu cidacitos sarvāvasthayoḥ paramapuruṣaśarīratvena tatprakāratayaiva padārthatvāt tatprakāraḥ paramapuruṣa eva karāṇa kāryaṃ ca; sa eva sarvadā sarvaśabdavācya iti viśeṣaḥ / svabhāvabhedas tadasaṅkaraś ca tatra cātra ca tulyaḥ / evaṃ ca sati parasya brahmaṇaḥ kāryānupraveśe 'pi svarūpānyathābhāvābhāvād avikṛtatvam upapannataram / sthūlāvasthasya nāmarūpavibhāgavibhaktasya cidacidvastunaḥ ātmatayāvasthānāt kāryatvam apy upapannam / avasthāntarāpattir eva hi kāryatā / nirguṇavādāś ca parasya brahmaṇo heyaguṇasaṃbandhābhāvād upapadyante / „apahatapāpmā vijaro vimṛtyur viśoko vijighatso 'pipāsaḥ” iti heyaguṇān pratiṣidhya, „satyakāmas satyasaṅkalpaḥ” iti kalyāṇaguṇagaṇān vidadhatīyaṃ śrutir eva anyatra sāmānyenāvagataṃ guṇaniṣedhaṃ heyaguṇaviṣayaṃ vyavasthāpayati / jñānasvarūpa brahma iti vādaś ca sarvajñasya sarvaśakter nikhilaheyapratyanīkakaylāṇaguṇākarasya brahmaṇaḥ svarūpaṃ jñānaikanirūpaṇīyaṃ svaprakāśatayā jñānasvarūpaṃ cety abhyupagamād upapannataraḥ / „yas sarvajñaḥ sarvavit”, „parāsya śaktir vividhaiva śrūyate svābhāvikī jñānabalakriyā ca, „vijñātāram are kena vijānīyāt” ityādikāḥ jñātṛtvam āvedayanti / „satyaṃ jñānam” ityādikāś ca jñānaikanirūpaṇīyatayā svaprakāśatayā ca jñānasvarūpatām / „so 'kāmayata bahu syām”, „tad aikṣata bahu syām”, „tan nāmarūpābhyām eva vyākriyata” iti brahmaiva svasaṅkalpād vicitrasthiratrasarūpatayā nānāprakāram avasthitam iti tatpratyanīkābrahmātmakavastunānātvam atattvam iti pratiṣidhyate, „mṛtyuḥ sa mṛtyum āpnoti ya iha nāneva paśyati ….. neha nānāsti kiñcana”, „yatra hi dvaitam iva bhavati tad itara itaraṃ paśyati / yatra tv asya sarvam ātmaivābhūt tat kena kaṃ paśyet” ityādinā / na punaḥ, „bahu syāṃ prajāyeya” ityādiśrutisiddhaṃ svasaṅkalpakṛtaṃ brahmaṇo nānānāmarūpabhāktvena nānāprakāratvam api niṣidhyate / „yatra tv asya sarvam ātmaivābhūt” iti niṣedhavākyārambhe ca tat sthāpitam, „sarvaṃ taṃ parādād yo 'nyatarātmanas sarvaṃ veda”, „tasya etasya mahato bhūtasya niśśvasitam etad yad ṛgvedaḥ” ityādinā /
evaṃ cidacidīśvarāṇāṃ svarūpabhedaṃ svabhāvabhedaṃ ca vadantīnāṃ kāryakāraṇabhāvaṃ kāryakāraṇayor ananyatvaṃ vadantīnāṃ ca sarvāsāṃ śrutīnām avirodhaḥ, cidacitoḥ paramātmanaś ca sarvadā śarīrātmabhāvaṃ śarīrabhūtayoḥ kāraṇadaśāyāṃ nāmarūpavibhāgānarhasūkṣmadaśāpattiṃ kāryadaśāyāṃ ca tadarhasthūladaśāpattiṃ vadantībhiḥ śrutibhir eva jñāyata iti brahmājñānavādasyāupādhikabrahmabhedavādasya anyasyāpi apanyāyamūlasya sakalaśrutiviruddhasya na kathaṃcid apy avakāśo dṛśyata ity alam ativistareṇa

Śrīdhara

tad evaṃ saṃsāriṇaḥ svarūpam uktam | idānīṃ tasyaiva pāramārthikam asaṃsāri-svarūpam āha kṣetrajñam iti | ta ca kṣetrajñaṃ saṃsāriṇaṃ jīvaṃ vastutaḥ sarva-kṣetreṣv anugataṃ mām eva viddhi | tattvam asi iti śrutyā lakṣitena cid-aṃśena mad-rūpasyoktatvāt ādarārtham eva taj-jñānaṃ stauti | kṣetra-kṣetrajñayor yad evaṃ vailakṣaṇeyan jñānaṃ tad eva mokṣa-hetutvān mama jñanaṃ matam | anyat tu vṛthā-pāṇḍityam | bandha-hetutvād ity arthaḥ | tad uktaṃ —
tat karma yan na bandhāya
sā vidyā yā vimuktaye |
āyāsāyāparaṃ karma
vidyānyā śilpa-naipuṇam || iti |

Madhusūdana

evaṃ dehendriyādi-vilakṣaṇaṃ sva-prakāśaṃ kṣetrajñam abhidhāya tasya pāramārthikaṃ tattvam asaṃsāri-paramātmanaikyam āha kṣetrajñam apīti |
sarva-kṣetreṣu ya ekaḥ kṣetrajñaḥ svaprakāśa-caitanya-rūpo nityo vibhuś ca tam avidyādhyāropita-kartṛtva-bhoktṛtvādi-saṃsāra-dharmaṃ kṣetrajñam avidyaka-rūpa-parityāgena mām īśvaram asaṃsāriṇam advitīya-brahmānanda-rūpaṃ viddhi jānīhi | he bhārata ! evaṃ ca kṣetraṃ māyā-kalpitaṃ mithyā | kṣetrajñaś ca paramārtha-satyas tad-bhramādhiṣṭhānam iti kṣetra-kṣetrajñayor yaj jñānaṃ tad eva mokṣa-sādhanatvāj jñānam avidyā-virodhi-prakāśa-rūpaṃ mama matam anyat tv ajñānam eva tad-virodhitvād ity abhiprāyaḥ |
atra jīveśvarayor āvidyako bhedaḥ pāramārthikas tv abheda ity atra yuktayo bhāṣya-kṛdbhir varṇitāḥ | asmābhis tu grantha-vistara-bhayāt prāg eva bahudhoktatvāc ca nopanyastāḥ

Viśvanātha

evaṃ kṣetra-jñānāt jīvātmanaḥ kṣetrajñatvam uktam, paramātmanas tu tato 'pi kārtsnyena sarva-kṣetrajñatvāt kṣetrajñatvam āha kṣetrajñam iti | sarva-kṣetreṣu niyantṛtvena sthitaṃ māṃ paramātmānaṃ kṣetrajñaṃ viddhi | jīvānāṃ pratyekam akaika-kṣetra-jñnānāṃ tad api na kṛtsnam | mama tv ekasyaiva sarva-kṣetrajñatvaṃ kṛtsnam eveti viśeṣo jñeyaḥ | kiṃ jñānam ity apekṣāyām āha kṣetreṇa saha kṣetrajñayor jīvātma-paramātanor yaj jñānaṃ kṣetra-jīvātma-paramātmanāṃ yaj jñānam ity arthaḥ | tad eva jñānaṃ mama mataṃ sammataṃ ca | tatra -grantha-virodhād vyākhyāntareṇa ekātmavāda-pakṣo nānukartavyaḥ

Baladeva

kṣetra-jñānāj jīvātmanaḥ kṣetrajñatvam uktam | atha paramātmanas tad āha kṣetrajñaṃ cāpi mām iti | he bhārat sarva-kṣetreṣu māṃ ca kṣetrajñaṃ viddhi | apir avadhāraṇe | jīvāḥ svaṃ svaṃ kṣetraṃ svabhoga-mokṣa-sādhanaṃ jānantaḥ kṣetrajñāḥ prajāvat | ahaṃ tu sarveśvara eka eva sarvāṇi tāni bhartavyāni ca jānan tat-sarva-kṣetrajño rājavad ity arthaḥ | sarveśvarsyāpi kṣetreśvarasyāpi kṣetrajñatvaṃ —
kṣetrāṇi hi śarīrāṇi
bījaṃ cāpi śubhāśubhe |
tāni vetti sa yogātmā
tataḥ kṣetrajña ucyate || ity ādi smṛtibhyaḥ |
kiṃ jñānam ity apekṣāyām āha kṣetreti | kṣetreṇa sahitau kṣetrajñau jīva-parau kṣetra-kṣetrajñau | tat-sahitayos tayor mitho vivekena yaj-jñānaṃ tad eva jñānaṃ mama matam | tato 'nyathā tv ajñānam ity arthaḥ |
idam atra bodhyam –prakṛti-jīveśvarāṇāṃ bhogyatva-bhoktṛtva-niyantṛtva-dharmakatvān mithaḥ-sampṛktānām api teṣāṃ na tat tad-dharma-sāṅkaryaṃ citrāmbara-rūpavad ity evam āha sūtrakāraḥ — na tu dṛṣṭānta-bhāvāt iti | śrutayaś ca prakṛty-ādīnāṃ vivikta-tad-dharmakatām āhuḥ [cytwane wersety znajdują się w komentarzu Ramanudźy] –
pṛthag ātmānaṃ preritāraṃ ca matvā
juṣṭas tatas tenāmṛtatvam eti | [ŚvetU 1.6]
jñājñau dvāv ajāv īśānīśānāv ajā
hy ekā bhoktṛ-bhogārtha-yuktau | [ŚvetU 1.9]
kṣaraṃ pradhānam amṛtākṣaraṃ haraḥ
kṣarātmānāv īśate deva ekaḥ | [ŚvetU 1.10]
bhoktā bhogyaṃ preritāraṃ ca matvā
sarvaṃ proktaṃ trividhaṃ brahmam etat | [ŚvetU 1.12]
ajām ekām lohita-śukla-kṛṣṇāṃ
bahvīḥ prajāḥ sṛjamānāṃ sarūpāḥ |
ajo hy eko juṣamāṇo 'nuśete
jahāty enāṃ bhukta-bhogāṃ ajo 'nyaḥ || [ŚvetU 4.5]
pradhāna-kṣetrajña-patir guṇeśaḥ | [ŚvetU 6.16] ity ādayaḥ |
atrāpi kṣarākṣara-śabda-bodhyāt kṣetra-kṣetrajña-rūpād yugalāt svasya puruṣottamasyānyatvaṃ vakṣyati dvāv imau puruṣau ity ādibhis tasmān mithaḥ sampṛktānām api prakṛty-ādīnāṃ viviktatayā jñānaṃ tāttvikam iti |
yat tv ekātma-vādinaḥ kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi ity atra sāmānādhikaraṇya-pratītyā sarveśvarasyaiva sato 'syā vidyayaiva kṣetrajña-bhāvo rajjor iva bhujaṅgamatvam | tan-nivṛttaye harer āptatamasyedaṃ vākyaṃ kṣetrajñaṃ cāpi mām iti rajjur iyaṃ na bhujaṅga ity āpta-vākyād bhujaṅgatva-bhrāntir iva kṣetrajñatva-bhrāntir asmād vākyād vinaśyatīty āhus tat kilopadeśyāsambhavād eva nirastam iti dehino 'smin ity asya bhāṣye draṣṭavyam | evaṃ tu vyākhyātaṃ yujyate | ca-śabdaḥ kṣetra-samuccayārthaḥ | kṣetraṃ kṣetrajñaṃ ca mām eva viddhi | mad-adhīna-sthiti-pravṛttikatvān mad-vyāpyatvāc ca mad-ātmakaṃ jānīhīti | evam evoktaṃ kṣetra-ksetrajñayor iti | tayor mad-adhīna-pravṛttikatvādibhir mad-ātmakatayā yaj-jñānaṃ taj jñānaṃ mama matam ito 'nyathā tv amatam iti |

Michalski

l wiedz, Bharato, że ja jestem znawcą wszystkich pól, a wiedza o polu i o znawcy pola – jest podług mnie prawdziwą wiedzą.

Olszewski

Wiedz, synu Bharaty, że we wszystkich istotach materyalnych ja jestem Ideą materyi. Nauka, która obejmuje Materye, i Idee, jest w moich oczach prawdziwą nauką.

Dynowska

Pomnij o Bharato, iż Jam jest Znawcą Pola na polach istot wszystkich. Wiedzę o Polu, a zarazem o jego Znawcy – prawdziwą mądrością nazywam.

Sachse

Poznaj we mnie, Bharato,
znawcę pola [obecnego] we wszystkich polach.
Wiedzę o polu i znawcy pola uważam za wiedzę [prawdziwą].

Kudelska

Wiedz, Bharato, że Ja jestem znawcą pola wśród pól wszelakich,
Mądrość o polu i o jego znawcy uważam za mądrość prawdziwą.

Rucińska

To wiedz, żem znawcą jest pola we wszystkich polach, Bharato!
Poznanie pola i znawcy oznacza dla mnie poznanie,

Szuwalska

Ja jestem znawcą pola – wszystkich pól, Bharato.
Wiedz, że poznanie pola oraz jego znawcy
Jest prawdziwą mądrością. Takie jest Me zdanie.

Babkiewicz

Wiedz, że jestem, o Bharato,
znawcą pola w każdym polu.
Kto zaś pole zna i znawcę,
podług mnie, ma istną wiedzę.

analiza syntaktyczna

yat tat kṣetram (które to pole) ca yādṛk (i jakiego rodzaju) ca yad-vikāri (przez co się zmienia / co się zmienia) yataḥ ca (i z czego) yat (które).
saḥ ca yaḥ (i on to który) yat-prabhāvaḥ (jaka jest jego moc)
tat (to) samāsena (w skrócie) me (ode mnie) śṛṇu (słuchaj).

analiza gramatyczna

tat	–	tat sn. 1i.1 n. – to;
kṣetram	–	kṣetra 1i.1 n. – pole (od: √ kṣi – posiadać);
yat	–	yat sn. 1i.1 n. – który;
ca	–	av. – i;
yādṛk	–	av. – jakiego rodzaju (od: yat – który; √ dṛś – patrzeć, dṛś – na końcu złożeń: widziany, znany, widok);
ca	–	av. – i;
yad-vikāri	–	yad-vikārin 1i.1 n. ; yena vikārīti – skutkiem czego podlegający zmianie (od: yat – który; vi- √ kṛ – przemieniać, vikāra – zmiana, przemiana, vikārin – podlegający zmianie, zmienny; -in, -min, -vin – sufiksy tworzące przymiotniki posesywne); lub yad vikārīti – co się zmienia;
yataḥ	–	av. – od którego, z czego (od: yat – który; nieodmienny ablativus zakończony na –tas);
ca	–	av. – i;
yat	–	yat sn. 1i.1 n. – który;
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – on;
ca	–	av. – i;
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
yat-prabhāvaḥ	–	yat-prabhāva 1i.1 m. ; BV : yasya yaḥ prabhāvo ‘stīti – którego jaki jest majestat (od: yat – który; pra- √ bhū – powstawać, wyłaniać się, prabhava – powstanie, źródło, prabhāva – moc, majestat, potęga);
ca	–	av. – i;
tat	–	tat sn. 1i.1 n. – to;
samāsena	–	av. ( 3i.1 ) – zwięźle, w skrócie (od: sam- √ ās – zbierać razem, łączyć, samāsa – złożenie);
me	–	asmat sn. 6i.1 – mój (skrócona forma od: mama);
śṛṇu	–	√ śru (słuchać) Imperat. P 2c.1 – słuchaj;

warianty tekstu

tat kṣetraṃ → yat kṣetram (które pole);
yac ca→ yaś ca (i który);
yat-prabhāvaś → yat-svabhāvaś (jego jaka natura);

Śāṃkara

idaṃ śarīraṃ [gītā 13.2] ity-ādi-ślokopadiṣṭasya kṣetrādhyāyārthasya saṃgraha-śloko’yam upanyasyate tat kṣetraṃ yac cety ādi, vyācikhyāsitasya hy arthasya saṃgrahopanyāso nyāyya iti—
yan nirdiṣṭam idaṃ śarīram iti tat tac-chabdena parāmṛśati | yac ca idaṃ nirdiṣṭaṃ kṣetraṃ tat yādṛk yādṛśaṃ svakīyair dharmaiḥ | ca-śabdaḥ samuccayārthaḥ | yad-vikāri yo vikāro yasya tat yad-vikāri, yato yasmāc ca yat, kāryam utpadyate iti vākya-śeṣaḥ | sa ca yaḥ kṣetrajño nirdiṣṭaḥ sa yat-prabhāvo ye prabhāvā upādhi-kṛtāḥ śaktayo yasya sa yat-prabhāvaś ca | tat kṣetra-kṣetrajñayor yāthātmyaṃ yathā-viśeṣitaṃ samāsena saṃkṣepeṇa me mama vākyataḥ śṛṇu | śrutvāvadhāraya ity arthaḥ

Rāmānuja

tat kṣetraṃ yac ca yad dravyam, yādṛk ca yeṣām āśrayabhūtam, yadvikāri ye cāsya vikārāḥ, yataś ca yato hetor idam utpannam; yasmai prayojanāyotpannam ityarthaḥ, yat yatsvarūpaṃ cedam, sa ca yaḥ sa ca kṣetrajño yaḥ yatsvarūpaḥ, yatprabhāvaś ca ye cāsya prabhāvāḥ, tat sarvam, samāsena saṃkṣepeṇa mattaḥ śṛṇu

Śrīdhara

tatra yady api caturviṃśatyā bhedair bhinnā prakṛtiḥ kṣetram ity ābhipretaṃ tathāpi deha-rūpeṇa pariṇatāyām eva tasyām ahaṃ-bhāvena avivekaḥ sphuṭa iti | tad-vivekārtham idaṃ śarīraṃ kṣetram ity ādy uktam | tad etat prapañcayiṣyan pratijānīte tad iti | yad uktaṃ mayā kṣetraṃ tat kṣetraṃ yat svarūpato jaḍaṃ dṛśyādi-svabhāvām | yādṛg yādṛśaṃ ca icchādi-dharmakam | yad-vikāri yair indriyādi-vikārair yuktam | yataś ca prakṛti-puruṣa-saṃyogād bhavati | yad iti yaiḥ prakāraiḥ sthāvara-jaṅgamādi-bhedaiḥ, bhinnam ity arthaḥ | sa ca kṣetrajño yat-svarūpo yat-prabhāvaś ca acintyaiśvarya-yogena yaiḥ prabhāvaiḥ sampannaḥ taṃ sarvaṃ saṅkṣepeto mattaḥ śṛṇu

Madhusūdana

saṃkṣepeṇoktam arthaṃ vivarītum ārabhate tat kṣetram iti | tad idaṃ śarīram iti prāg uktaṃ jaḍa-varga-rūpaṃ kṣetraṃ yac ca svarūpeṇa jaḍa-dṛśya-paricchinnādi-svabhāvaṃ yādṛk cecchādi-dharmakaṃ yad-vikāri yair indriyādi-vikārair yuktam | yataś ca kāraṇād yat kāryam utpadyata iti śeṣaḥ | athavā yataḥ prakṛti-puruṣa-saṃyogād bhavati | yad iti yaiḥ sthāvara-jaṅgamādi-bhedair bhinnam ity arthaḥ | atrāniyamena ca-kāra-prayogāt sarva-samuccayo draṣṭavyaḥ | sa ca kṣetrajñayor yaḥ svarūpataḥ sva-prakāśa-caitanyānanda-svabhāvaḥ | yat-prabhāvaś ca ye prabhāvā upādhi-kṛtāḥ śaktayo yasya tat-kṣetra-kṣetrajña-yāthātmyaṃ sarva-viśeṣaṇa-viśiṣṭaṃ samāsena saṃkṣepeṇa me mama vacanāc chṛṇu | śrutvāvadhārayety arthaḥ

Viśvanātha

saṅkṣepeṇoktam arthaṃ vivaritum ārabhate tat kṣetraṃ śarīraṃ yac ca mahābhūta-prāṇendriyādi-saṅghāta-rūpam | yādṛk yādṛśecchādi-dharmakam | yad vikāri vairi-priyādi-vikārair yuktam | yataś ca prakṛti-puruṣa-saṃyogād udbhūtam | yad iti yaiḥ sthāvara-jaṅgamādi-bhedair bhinnam ity arthaḥ | sa kṣetrajño jīvātmā paramātmā ca | yat tad iti napuṃsakam anapuṃsakennaikavac ceti eka-śeṣaḥ | samāsena saṅkṣepeṇa

Baladeva

saṅkṣepeṇoktam arthaṃ viśadayitum āha tad iti | tat kṣetraṃ śarīraṃ yac ca yad dravyaṃ yādṛk yad-āśraya-bhūtaṃ yad-vikāri yair vikārair upetaṃ | yataś ca hetor udbhūtaṃ yat prayojanakaṃ ca | yad iti yat svarūpaṃ | sa ca kṣetrajño jīva-lakṣaṇaḥ pareśa-lakṣaṇaś ca yo yat svarūpo ya-prabhāvo yac-chaktikaś ca | napuṃsakam anapuṃsakenaikav cāsyānyatrasyām iti sūtrāt

Michalski

A jakie jest to pole, jakiego rodzaju, jak się przeobraża i skąd powstało i kto jest ten znawca pola i jaką moc posiada, posłuchaj, – ja ci to krótko wyłożę.

Olszewski

Poznaj więc w skróceniu naukę Materyi: jej przewroty, jej odmiany, jej pochodzenie, jako i naturę Ducha i jego właściwości.

Dynowska

Czym jest to pole, jakie są jego właściwości i pochodzenie, jakim podlega przeobrażeniom, kim jest Ów Znawca i Widz – i jakie są Jego moce, usłysz teraz pokrótce ode Mnie, o Parto.

Sachse

Usłysz w skrócie ode mnie, czym jest to pole,
jakie jest, jakim podlega zmianom
i skąd [pochodzi], a także kim jest ów [znawca pola]
i jaka jest jego potęga.

Kudelska

Jakiego rodzaju jest to pole, jakim podlega ono zmianom,
jaki jest ten, który jego znawcą i jakie przynależą mu siły, o tym teraz posłuchaj.

Rucińska

Czym jest to pole i jakie, co z czego w co się przemienia,
Kim On jest i jak potężny – o tym pokrótce posłuchaj!

Szuwalska

Jak wygląda to pole, jak się ono zmienia,
Skąd pochodzi, wyjaśnię – to proste, posłuchaj.

Babkiewicz

Czym i jakie jest to pole,
skąd się wzięło, jak się zmienia?
Kim jest on i moc skąd jego? –
Teraz w skrócie o tym słuchaj.

analiza syntaktyczna

ṛṣibhiḥ (przez wieszczów) vividhaiḥ chandobhiḥ (przez rozmaite hymny wedyjskie) viniścitaiḥ hetu-madbhiḥ (przez niewątpliwe dowodzenia) brahma-sūtra-padaiḥ ca eva (i zaiste przez słowa Brahma-sutr) pṛthak (oddzielnie) bahudhā (na różne sposoby) gītam [asti] (jest wyśpiewane).

analiza gramatyczna

ṛṣibhiḥ	–	ṛṣi 3i.3 m. – przez świętych, przez wieszczów;
bahudhā	–	av. – na różne sposoby, różnorako (od: bahu – wiele, liczne; -dhā – sufiks dodawany do liczebnika, by utworzyć liczebnik wieloraki);
gītam	–	gīta ( √ gai – śpiewać) PP 1i.1 n. – zaśpiewane;
chandobhiḥ	–	chandas 3i.3 n. – przez hymny wedyjskie (od: chandas – pragnienie, wola);
vividhaiḥ	–	vi-vidha 3i.3 n. – przez różnorodne, przez rozmaite;
pṛthak	–	av. – oddzielnie, pojedynczo (od: √ pṛth – rozszerzać);
brahma-sūtra-padaiḥ	–	brahma-sūtra-pada 3i.3 n. ; brahma-sūtrāṇām padair iti – przez słowa Brahma-sutr (od: √ bṛh – zwiększać, brahman – duch, Weda; √ siv – szyć, kleić, łączyć, sūtra – nić, lina, sznur, lakoniczne formuły; Brahma-sūtra – tekst poświęcony wiedzy o brahmanie, Vedānta-sūtra; √ pad – padać, stawiać, iść, pada – krok, stopa, odcisk stopy, pozycja, siedziba, część, dział, słowo);
ca	–	av. – i;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
hetu-madbhiḥ	–	hetu-mant 3i.3 n. – dzięki mającym przyczynę, dzięki mającym powód, dzięki rozsądnym, dzięki dowiedzionym (od: hetu – przyczyna, impuls, powód; -mant / -vant – sufiks oznaczający posiadacza);
viniścitaiḥ	–	vi-niścita (nir- √ ci – ustalać, decydować) PP 3i.3 n. – przez postanowione, przez ustalone, przez niewątpliwe;

warianty tekstu

bahudhā → bahubhir (przez różnorodne);
viniścitaiḥ → viniścitaṃ (pewnie);

Śāṃkara

tat kṣetra-kṣetrajña-yāthātmyaṃ vivakṣitaṃ stauti śrotṛ-buddhi-prarocanārthaṃ—
ṛṣibhir vasiṣṭhādibhir bahudhā bahu-prakāraṃ gītaṃ kathitam | chandobhiś chandāṃsi ṛg-ādīni taiś chandobhir vividhair nānā-bhāvair nānā-prakāraiḥ pṛthag vivekato gītam | kiṃ ca, brahma-sūtra-padaiś caiva brahmaṇaḥ sūcakāni vākyāni brahma-sūtrāṇi taiḥ padyate gamyate jñāyata iti tāni padāny ucyante tair eva ca kṣetra-kṣetrajña-yāthātmyaṃ gītam ity anuvartate | ātmety evopāsīta ity evam ādibhir brahma-sūtra-padair ātmā jñāyate | hetumadbhir yukti-yuktair viniścitair niḥsaṃśaya-rūpair niścita-pratyayotpādakair ity arthaḥ

Rāmānuja

tad idaṃ kṣetrakṣetrajñayāthātmyam ṛṣibhiḥ parāśarādibhiḥ bahudhā bahuprakāraṃ gītam „ahaṃ tvam ca tathānye ca bhūtair uhyāma pārthiva / guṇapravāhapatito bhūtavargo 'pi yātyayam // karmavaśyā guṇā hy ete sattvādyāḥ pṛthivīpate / avidyāsañcitaṃ karma tac cāśeṣeṣu jantuṣu // ātmā śuddho 'kṣaraś śānto nirguṇaḥ prakṛteḥ paraḥ // BhGR_13.”; tathā, „piṇḍaḥ pṛthak yataḥ puṃsaḥ śiraḥpāṇyādilakṣaṇaḥ / tato 'ham iti kutraitāṃ saṃjñāṃ rājan karomy aham”; tathā ca, „kiṃ tvam etacchiraḥ kiṃ nu urastava tathodaram / kim u pādādikaṃ tvaṃ vai tavaitat kiṃ mahīpate // samastāvayavebhyas tvaṃ pṛthak bhūya vyavasthitaḥ / ko 'ham ity eva nipuṇo bhūtvā cintaya pārthiva // BhGR_13.” iti / evaṃ viviktayor dvayoḥ vāsudevātmakatvaṃ cāhuḥ, „indriyāṇi mano buddhis sattvaṃ tejo balaṃ dhṛtiḥ / vāsudevātmakāny āhuḥ kṣetraṃ kṣetrajñam eva ca // BhGR_13.” iti / chandobhir vividhaiḥ pṛthak pṛthagvidhaiś chandobhiś ca ṛgyajussāmātharvabhiḥ dehātmanoḥ svarūpaṃ pṛthag gītam „tasmād vā etasmād ātmana ākāśas saṃbhūtaḥ / ākāśād vāyuḥ / vāyor agniḥ / agner āpaḥ / adbhyaḥ pṛthivī / pṛthivyā oṣadhayaḥ / oṣadhībhyo 'nnam / annāt puruṣaḥ / sa vā eṣa puruṣo 'nnarasamayaḥ” iti śarīrasvarūpam abhidhāya tasmād antaraṃ prāṇamayaṃ tasmāc cāntaraṃ manomayam abhidhāya, „tasmād vā etasmād manomayād anyo 'ntara ātmā vijñānamayaḥ” iti kṣetrajñasvarūpam abhidhāya, „tasmād vā etasmād vijñānamayād anyo 'ntara ātmānandamayaḥ” iti kṣetrajñasyāpy antarātmatayā ānanndamayaḥ paramātmābhihitaḥ / evam ṛksāmātharvasu ca tatra tatra kṣetrakṣetrajñayoḥ pṛthagbhāvas tayor brahmātmakatvaṃ ca suspaṣṭaṃ gītam / brahmasūtrapadaiś caiva brahmapratipādanasūtrākhyaiḥ padaiḥ śārīrakasūtraiḥ, hetumadbhiḥ heyayuktaiḥ, viniścitaiḥ nirṇayāntaiḥ; „na viyad aśruteḥ” ityārabhya kṣetraprakāranirṇaya uktaḥ / „nātmā śruter nityatvāc ca tābhyaḥ” ityārabhya kṣetrajñayāthātmyanirṇaya uktaḥ / „parāt tu tacchruteḥ” iti bhagavatpravartyatvena bhagavadātmakatvam uktam / evaṃ bahudhā gītaṃ kṣetrakṣetrajñayāthātmyaṃ mayā saṃkṣepeṇa suspaṣṭam ucyamānaṃ śṛṇv ityarthaḥ

Śrīdhara

kair vistareṇoktasyāyaṃ saṅkṣepa ity apekṣāyām āha ṛṣibhir iti | ṛṣibhir vaśiṣṭhādibhiḥ | yoga-śāstreṣu dhyāna-dhāraṇādi-viṣayatvena virājādirūpeṇa bahudhā gītaṃ nirūpitam | vividhair vicitrair nitya-naimittaika-kāmya-karmādi-viṣayaiḥ | chandobhir vedaiḥ | nānā-yajanīya-devatādi-rūpeṇa bahudhā gītam | brahmaṇaḥ sūtraiḥ padaiś ca | brahma sūtryate sūcyate ebhir iti brahma-sūtrāṇi | yato vā imāni bhūtāni jāyante [TaittU 3.1.1] ity ādīni taṭastha-lakṣaṇa-parāṇy upaniṣad-vākyāni | tathā ca brahma padyate gamyate sākṣāj jñāyata ebhir iti padāni svarūpa-lakṣaṇa-parāṇi satyaṃ jñānam anantaṃ brahma ity ādīni | taiś ca bahudhā gītam | kiṃ ca hetumadbhiḥ sad eva saumyedam agra āsīt katham asataḥ saj jāyeta [Chā 6.2.1] iti | tathā ko hy evānyāt kaḥ prāṇyāt yad eṣa ākāśa ānando na syāt eṣa hy evānandayati [TaittU 2.7.1] ity ādi yuktimadbhiḥ | anyād apāna-ceṣṭāṃ kaḥ kuryāt | prāṇyāt prāṇa-vyāpāraṃ vā kaḥ kuryāt iti śruti-padayor arthaḥ | viniścitair upakramopasaṃhāraika-vākyatayā 'sandigdhārtha-pratipādakair ity arthaḥ | tad evam etair vistareṇoktaṃ duḥsaṅgrahaṃ saṅkṣepatas tubhyaṃ kathayiṣyāmi | tac chṛṇv ity arthaḥ | yad vā athāto brahma-jijñāsā [Vs. 1.1.1] ity ādīni brahma-sūtrāṇi gṛhyante | tāny eva brahma padyate niścīyate ebhir iti padāni | tair hetumadbhiḥ īkṣater nāśabdam [Vs. 1.1.5], ānandamayo 'bhyāsāt [Vs 1.1.13] ity ādibhir yuktimadbhir viniścitair ity arthaḥ | śeṣaṃ samānam

Madhusūdana

kair vistareṇoktasyāyaṃ saṃkṣepa ity apekṣāyāṃ śrotṛ-buddhi-prarocanārthaṃ stuvann āha ṛṣibhir iti | ṛṣibhir vasiṣṭhādibhir yoga-śāstreṣu dhāraṇā-dhyāna-viṣayatvena bahudhā gītaṃ nirūpitam | etena yoga-śāstra-pratipādyatvam uktam | vividhair nitya-naimittika-kāmya-karmādi-viṣayaiś chandobhir ṛg-ādi-mantrair brāhmaṇaiś ca pṛthag vivekato gītam | etena karma-kāṇḍa-pratipādyatvam uktam | brahma-sūtra-padaiś ca brahma sūtryate sūcyate kiṃcid vyavadhānena pratipādyata ebhir iti brahma-sūtrāṇi — yato vā imāni bhūtāni jāyante | yena jātāni jīvanti | yat prayanty abhisaṃviśanti | [TaittU 3.1.1] ity ādīni taṭastha-lakṣaṇa-parāṇy upaniṣad-vākyāni tathā padyate brahma sākṣāt pratipādyata ebhir iti padāni svarūpa-lakṣaṇa-parāṇi satyaṃ jñānam anantaṃ brahma ity ādīni tair brahma-sūtraiḥ padaiś ca | hetumadbhiḥ — sad eva saumyedam agra āsīd.. ekam evādvitīyam [Chā 6.2.1] ity upakramya tad dhaika āhur asad evedam agra āsīd ekam evādvitīyaṃ tasmād asataḥ saj jāyate iti nāstika-matam upanyasya kutas tu khalu somyaivaṃ syād iti hovāca katham asataḥ saj jāyate ity ādi-yuktīḥ pratipādayadbhir viniścitair upakramopasaṃhāraika-vākyatayā sandeha-śūnyārtha-pratipādakair bahudhā gītaṃ ca | etena jñāna-kāṇḍa-pratipādyatvam uktam | evam etair ativastareṇoktaṃ kṣetra-kṣetrajña-yāthātmyaṃ saṃkṣepeṇa tubhyaṃ kathayiṣyāmi tac chṛṇv ity arthaḥ | athavā brahma-sūtrāṇi tāni padāni ceti karma-dhārayaḥ | tatra vidyā-sūtrāṇi ātmety evopāsīta ity ādīni avidyā-sūtrāṇi na sa veda yathā paśuḥ ity ādīni tair gītam iti

Viśvanātha

kair vistareṇoktasyāyaṃ saṅkṣepa ity apekṣāyām āha ṛṣibhir vaśiṣṭhādibhir yoga-śāstreṣu | chandobhir vedaiḥ | brahma-sūtrāṇi athāto brahma-jijñāsā [Vs. 1.1.1] ity ādīni tāny eva sūtrāṇi | brahma padyate jñāyate ebhir iti tāni | tathā taiḥ kīdṛśair hetumadbhiḥ | īkṣater nāśabdam [Vs. 1.1.5], ānandamayo 'bhyāsāt [Vs. 1.1.13] iti yuktimadbhir viniścitair viśeṣato niścitārthaiḥ

Baladeva

idaṃ kṣetra-kṣetrajña-yāthātmyaṃ kair vistareṇoktaṃ yat samāsena brūṣa ity apekṣāyām āha ṛṣibhir iti | ṛṣibhiḥ parāśarādibhir etat kṣetrādi-svarūpaṃ bahudhā gītam –
ahaṃ tvaṃ ca tathānye bhūtair uhyāma pārthiva |
guṇa-pravāha-patito bhūta-vargo 'pi yāty ayam ||
karma-vaśyā guṇā hy ete sattvādyāḥ pṛthivī-pate |
avidyā-sañcitaṃ karma tac cāśeṣeṣu jantuṣu ||
ātmā śuddho 'kṣaraḥ śānto nirguṇaḥ prakṛteḥ paraḥ |
pravṛddhy-apacayau nāsya ekasyākhila-jantuṣu || [ViP 2.13.69]
ity ādibhiḥ | tathā chandobhir vedair vividhair sarvair bahudhā tad gītaṃ yajuḥ-śākhāyāṃ tasmād vā etasmād ātmana ākāśaḥ sambhūtaḥ [TaittU 2.1.3] ity ādinā brahma pucchaṃ pratiṣṭhā [TaittU 2.5.1] ity antenānnamaya-prāṇa-maya-mano-maya-vijñāna-mayānanda-mayāḥ pañca puruṣāḥ paṭhitās teṣv anna-mayādi-trayaṃ jaḍaṃ kṣetra-svarūpaṃ, tato bhinno vijñāna-mayo jīvas tasya bhokteti jīva-kṣetrajña-svarūpaṃ | tasmāc ca bhinnaḥ sarvāntara ānanda-maya itīśvara-kṣetrajña-svarūpam uktam | evaṃ vedāntareṣu mṛgyam | brahma-sūtra-rūpaiḥ padair vākyaiś ca tad-yāthātmyaṃ gītam | teṣu na viyad aśruteḥ [Vs. 2.3.1] ity ādinā kṣetra-svarūpaṃ, nātmā śruteḥ [Vs. 2.3.18] ity ādinā jīva-svarūpaṃ, parāt tu tac chruteḥ [Vs. 2.3.39] ity ādineśvara-svarūpam | sphuṭam anyat ||

Michalski

Wszystko to było już wielokrotnie głoszone przez wieszczów w różnych pieśniach i w jasnych, mocno ugruntowanych słowach Brahmasutry.

Olszewski

Te przedmioty wielokrotnie różni mędrcy opiewali w rytmach różnorodnych i w wierszach ksiąg bramińskich, które prawią i rozumują o przyczynach.

Dynowska

Wielu wieszczów opiewało to w różnorodny sposób w hymnach i pieniach natchnionych, a mędrcy w ścisłych, filozoficznych mówili o nich rozprawach.

Sachse

[Sprawy te] opiewane były przez mędrców
oddzielnie i w rozmaitych hymnach,
a także w sutrach o brahmanie,
spójnych i przemyślanych.

Kudelska

Opisywali to wieszczowie w wielu pieśniach i hymnach, a także w traktatach o brahmanie,
Z szczególnym uwzględnieniem przyczyny i skutku.

Rucińska

Wieszcze na liczne sposoby w różnych Wed hymnach, z osobna,
W strofach Brahmasutr zasadnych i pewnych to opiewali.

Szuwalska

Śpiewali o tym święci w swych pieśniach natchnionych,
Mędrcy w filozoficznych głosili rozprawach.

Babkiewicz

Różnie sławią je wieszczowie,
liczne objawione hymny,
także słowa Brahmasutry,
które z przyczyn konkludują.

analiza syntaktyczna

mahā-bhūtāni (wielkie byty) ahaṅkāraḥ (egotyzm) buddhiḥ (roztropność) avyaktam eva ca (i właśnie nieprzejawione) daśa (dziesięć) ekam ca (i jeden) indriyāṇi (zmysłów) pañca indriya-gocarāḥ (pięć pól działania zmysłów) icchā dveṣaḥ (pragnienie i awersja) sukham duḥkham (szczęście i cierpienie) saṅghātaḥ (zbiór materii) cetanā (świadomość) dhṛtiḥ (wola)
etat (to) samāsena (w skrócie) sa-vikāram kṣetram (pole wraz z przemianą) udāhṛtam (nazwane) [asti] (jest).

analiza gramatyczna

mahā-bhūtāni	–	mahā-bhūta 1i.3 n. ; mahanti bhūtānīti – wielkie byty (od: √ mah – powiększać, mahant – wielki; √ bhū – być, PP bhūta – będący, prawdziwy, świat; kṣity-ap-tejo-marud-vyomākhyāni pañca – pięć [wielkich elementów] nazywanych: ziemia, woda, ogień, wiatr, przestwór);
ahaṃ-kāraḥ	–	ahaṃ-kāra 1i.1 m. – egotyzm, ego, samolubność, duma (od: aham – ja; √ kṛ – robić, kāra – twórca);
buddhiḥ	–	buddhi 1i.1 f. – roztropność, rozum, myśl, rozsądek, intelekt, percepcja, poznanie, idea, pogląd (od: √ budh – budzić, rozumieć, percepować);
avyaktam	–	a-vyakta (vi- √ añj – dekorować, przejawiać) PP 1i.1 m. – niewidoczne, nieprzejawione;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
ca	–	av. – i;
indriyāṇi	–	indriya 1i.3 n. – zmysły (od: √ ind – posiadać moc; cakṣuḥ-karṇa-nāsikā-tvag-jihvā-vāk-pāṇi-pāda-pāyūpasthākhyāni – [zmysły] nazywane: oko, ucho, nos, skóra, język, mowa, ręka, noga, odbyt, genitalia);
daśa	–	daśa 1i.3 n. – dziesięć;
ekam	–	eka sn. 1i.1 n. – jedno;
ca	–	av. – i;
pañca	–	pañca 1i.3 n. – pięć;
ca	–	av. – i;
indriya-gocarāḥ	–	indriya-gocara 1i.3 m. ; TP : indriyāṇāṃ gocarā iti – pola działania dla zmysłów (od: √ ind – posiadać moc, indriya – zmysły; go – krowa, ziemia, zmysł; √ car –poruszać się, cara – poruszający się, ruchomy, żywy; go-cara – pastwisko, zakres, pole działania; śabda-sparśa-rūpa-rasa-gandhākhyāḥ pañca indriya-viṣayāḥ – pięć przedmiotów zmysłów nazywanych: dźwięk, dotyk, kształt, smak, zapach);

*****

icchā	–	icchā 1i.1 f. – pragnienie (od: √ iṣ – pragnąć, icchā – pragnienie);
dveṣaḥ	–	dveṣa 1i.1 m. – awersja, nienawiści, wrogość (od: √ dviṣ – nienawidzić);
sukham	–	sukha 1i.1 n. – radość, komfort (od: su – prefiks: dobry, wspaniały, piękny, szlachetny; kha – zagłębienie, otwór, piasta; su-kha – radość, szczęście, dosłownie: dobre zagłębienie [przez które przechodzi oś rydwanu] stąd poruszanie się gładko; lub od: su- √ sthā; przeciwieństwo do: duḥkha  – cierpienie, niedola);
duḥkham	–	duḥkha 1i.1 n. – cierpienie (od: dur / dus – na początku wyrazu: trudny, zły, twardy; kha – zagłębienie, otwór, piasta; duḥ-kha – ból, cierpienie; dosłownie: złe zagłębienie [przez które przechodzi oś rydwanu], poruszanie się z oporem; lub od: duḥ- √ sthā; przeciwieństwo do: sukha – radość, szczęście);
saṃghātaḥ	–	saṃghāta (sam- √ han – uderzać wespół) PP 1i.1 m. – wespół uderzanie, bitwa, kondensacja, masa, zbiór materii, ciało;
cetanā	–	cetanā 1i.1 f. – świadomość, zrozumienie, intelekt (od: √ cit – postrzegać, myśleć, cetas – umysł, myśl, serce, świadomość);
dhṛtiḥ	–	dhṛti 1i.1 f. – stanowczość, wola ( √ dhṛ – dzierżyć, PP dhṛta – trzymany, dzierżony);
etat	–	etat sn. 1i.1 n. – to;
kṣetram	–	kṣetra 1i.1 n. – pole (od: √ kṣi – posiadać);
samāsena	–	av. – zwięźle, w skrócie (od: sam- √ ās – zbierać razem, łączyć, samāsa – złożenie);
sa-vikāram	–	sa-vikāra 1i.1 n. ; BV : yad vikārena sahāsti tat – to co jest wraz z przemianą (od: sa – razem z, wespół; krótka forma od: saha lub sama; vi- √ kṛ – przemieniać, vikāra – zmiana, przemiana);
udāhṛtam	–	ud-ā-hṛta (ud-ā- √ hṛ – ustalać, oznajmiać), PP 1i.1 n. – ustalone, nazwane, oznajmione;

warianty tekstu

cendriya-gocarāḥ → kheṃdriya-gocarāḥ (otwory i pola zmysłów);
icchā dveṣaḥ → icchā-dveṣāḥ / icchā dveṣaṃ (pragnienia i nienawiści / pragnienie, nienawiść);
sukhaṃ duḥkhaṃ → sukhaṃ caiva (i zaiste szczęście);
cetanā dhṛtiḥ → cetanādhṛtiḥ;

Śāṃkara

stutyābhimukhībhūtāyārjunāyāha bhagavān—
mahā-bhūtāni mahānti ca tāni sarva-vikāra-vyāpakatvād bhūtāni ca sūkṣmāṇi | sthūlāni tv indriya-gocara-śabdenābhidhāyiṣyante | ahaṃkāro mahā-bhūta-kāraṇam ahaṃ-pratyaya-lakṣaṇaḥ | ahaṃkāra-kāraṇaṃ buddhir adhyavasāya-lakṣaṇā | tat-kāraṇam avyaktam eva ca, na vyaktam avyaktam avyākṛtam īśvara-śaktir mama māyā duratyayā ity uktam | eva-śabdaḥ prakṛty-avadhāraṇārtha etāvaty evāṣṭadhā bhinnā prakṛtiḥ | ca-śabdo bheda-samuccayārthaḥ | indriyāṇi daśa, śrotrādīni pañca buddhy-utpādakatvād buddhīndriyāṇi | vāk-pāṇy-ādīni pañca karma-nirvartakatvāt karmendriyāṇi | tāni daśa | ekaṃ ca | kiṃ tat ? mana ekādaśaṃ saṃkalpādyātmakam | pañca cendriya-gocarāḥ śabdādayo viṣayāḥ | tāny etāni sāṃkhyāś catur-viṃśati-tattvāny ācakṣate |
athedānīm ātma-guṇāḥ iti yān ācakṣate vaiśeṣikās te’pi kṣetra-dharmā eva, na tu kṣetrajñasyety āha bhagavān—
icchā yaj-jātīyaṃ sukha-hetum artham upalabdhavān pūrvam, punas taj-jātīyam upalabhamānas tam ādātum icchati sukha-hetur iti | seyam icchāntaḥ-karaṇa-dharmo jñeyatvāt kṣetram | tathā dveṣaḥ, yaj-jātīyam arthaṃ duḥkha-hetutvenānubhūtavān, punas taj-jātīyam artham upalabhamānas taṃ dveṣṭi | so’yaṃ dveṣo jñeyatvāt kṣetram eva | tathā sukham anukūlaṃ prasanna-sattvātmakaṃ jñeyatvāt kṣetram eva | duḥkhaṃ pratikūlātmakam | jñeyatvāt tad api kṣetram | saṃghāto dehendriyāṇāṃ saṃhatiḥ | tasyām abhivyaktāntaḥkaraṇa-vṛttiḥ, tapta iva loha-piṇḍe’gniḥ | ātma-caitanyābhāsa-rasa-viddhā cetanā | sā ca kṣetraṃ jñeyatvāt | dhṛtir yayāvasāda-prāptāni dehendriyāṇi dhriyante | sā ca jñeyatvāt kṣetram | sarvāntaḥ-karaṇa-dharmopalakṣaṇārtham icchādi-grahaṇam | yata uktam upasaṃharati—etad iti | etat kṣetraṃ samāsena sa-vikāraṃ saha vikāreṇa mahad-ādinā udāhṛtam uktam

Rāmānuja

mahābhūtāny ahaṃkāro buddhir avyaktam eva ceti kṣetrārambhakadravyāṇi; pṛthivyaptejovāyvākāśāḥ mahābhūtāni, ahaṃkāro bhūtādiḥ, buddhiḥ mahān, avyaktaṃ prakṛtiḥ; indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriyagocarā iti kṣetrāśritāni tattvāni; śrotratvakcakṣurjihvāghrāṇāni pañca jñānendriyāṇi, vākpāṇipādapāyūpasthāni pañca karmendriyāṇīti tāni daśa, ekam iti manaḥ; indriyagocarāś ca pañca śabdasparśarūparasagandhāḥ; icchā dveṣas sukhaṃ duḥkham iti kṣetrakāryāṇi kṣetravikārā ucyante; yady apīcchādveṣasukhaduḥkhāny ātmadharmabhūtāni, tathāpy ātmanaḥ kṣetrasaṃbandhaprayuktānīti kṣetrakāryatayā kṣetravikārā ucyante / teṣāṃ puruṣadharmatvam, „puruṣas sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve hetur ucyate” iti vakṣyate; saṃghātaś cetanādhṛtiḥ / ādhṛtiḥ ādhāraḥ sukhaduḥkhe bhuñjānasya bhogāpavargau sādhayataś ca cetanasyādhāratayotpanno bhūtasaṃghātaḥ / prakṛtyādipṛthivyantadravyārabdham indriyāśrayabhūtam icchādveṣasukhaduḥkhavikāri bhūtasaṃghātarūpaṃ cetanasukhaduḥkhopabhogādhāratvaprayojanaṃ kṣetram ity uktaṃ bhavati; etat kṣetraṃ samāsena saṃkṣepeṇa sakivāraṃ sakāryam udāhṛtam

Śrīdhara

tatra kṣetra-svarūpam āha mahābhūtānīti dvābhyām | mahā-bhūtāni bhūmy-ādīni pañca | ahaṅkāras tat-kāraṇa-bhūtaḥ | buddhir vijñānātmakaṃ mahat-tattvam | avyaktaṃ mūla-prakṛtiḥ | indriyāṇi daśa bāhyāni jñāna-karmendriyāṇi | ekaṃ ca manaḥ | indriya-goccarāś ca pañca tan-mātra-rūpā eva śabdādaya ākāśādi-viśeṣa-guṇatayā vyaktāḥ santa indriya-viṣayāḥ pañca tad evaṃ caturviṃśati-tattvāni uktāni |
iccheti | icchādayaḥ prasiddhāḥ | saṅghātaḥ śarīram | cetanā jñānātmikā mano-vṛttiḥ | dhṛtir dhairyam | ete ceddhādayo dṛśyatvān nātma-dharmāḥ, api tu mano-dharmā eva | ataḥ kṣetrāntaḥpātina eva | upalakṣaṇaṃ caitat saṅkalpādīnām | tathā ca śrutiḥ — kāmaḥ saṅkalpo vicikitsā śraddhāśraddhā dhṛtir adhṛtir hrīr dhīr bhīr ity etat sarvaṃ mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena ca yādṛg iti pratijñātāḥ kṣetra-dharmā darśitāḥ | etat kṣetraṃ savikāram indriyādi-vikāra-sahitaṃ saṅkṣepeṇa tubhyaṃ mayoktam iti kṣetropasaṃhāraḥ

Madhusūdana

evaṃ prarocitāyārjunāya kṣetra-svarūpaṃ tāvad āha dvābhyām | mahānti bhūtāni bhūmy-ādīni pañca | ahaṅkāras tat-kāraṇa-bhūto 'bhimāna-lakṣaṇaḥ | buddhir ahaṅkāra-kāraṇaṃ mahat-tattvam adhyavasāya-lakṣaṇam | avyaktaṃ tat-kāraṇaṃ sattva-rajas-tamo-guṇātmakaṃ pradhānaṃ sarva-kāraṇaṃ na kasyāpi kāryam | eva-kāraḥ prakṛty-avadhāraṇārthaḥ | etāvaty evāṣṭadhā prakṛtiḥ | ca-śabdo bheda-samuccayārthaḥ | tad evaṃ sāṅkhya-matena vyākhyātam | aupaniṣadānāṃ tu avyaktam avyākṛtam anirvacanīyaṃ māyākhyā pārameśvarī śaktiḥ | mama māyā duratyayā ity uktam | buddhiḥ sargādau tad-viṣayam īkṣaṇam | ahaṅkāra īkṣaṇānantaram ahaṃ bahu syām iti saṅkalpaḥ | tata ākāśādi-krameṇa pañca-bhūtotpattir iti | na hy avyakta-mahad-ahaṅkārāḥ sāṅkhya-siddhā aupaniṣadair upagamyante 'śabdatvādi-hetubhir iti sthitam | māyāṃ tu prakṛtiṃ vidyān māyinaṃ tu maheśvaram [ŚvetU 4.10] te dhyāna-yogānugatā apaśyan devātma-śaktiṃ sva-guṇair nigūḍhām [ŚvetU 1.3] iti śruti-pratipāditam avyaktam | tad aikṣata itīkṣaṇa-rūpā buddhiḥ | bahu syāṃ prajāyeya [ChāU 6.2.3] iti bahu-bhavana-saṅkalpa-rūpo 'haṅkāraḥ | tasmād vā etasmād ātmana ākāśaḥ sambhūtaḥ | ākāśād vāyuḥ | vāyor agniḥ | agner āpaḥ | adbhyaḥ pṛthivī [TaittU 1.1] iti pañca bhūtāni śrautāni | ayam eva pakṣaḥ sādhīyān |
indriyāṇi daśaikaṃ ca śrotra-tvak-cakṣū-rasana-ghrāṇākhyāni pañca buddhīndriyāṇi vāk-pāṇi-pāda-pāyūpasthākhyāni pañca karmendriyāṇīti tāni | ekaṃ ca manaḥ saṅkalpa-vikalpātmakam | pañca cendriya-goccarāḥ śabda-sparśa-rūpa-rasa-gandhās te buddhīndriyāṇāṃ jñāpyatvena viṣayāḥ karmendriyāṇāṃ tu kāryatvena | tāny etāni sāṅkhyāś caturviṃśati-tattvāny ācakṣante |
icchā sukhe tat-sādhane cedaṃ me bhūyād iti spṛhātmā citta-vṛttiḥ kāma iti rāga iti cocyate | dveṣo duḥkhe tat-sādhane cedaṃ me mā bhūd iti spṛhā-virodhinī citta-vṛttiḥ krodha itīrṣyeti cocyate | sukhaṃ nirupādhīcchā-viṣayībhūtā dharmāsādhāraṇa-kāraṇikā citta-vṛttiḥ paramātma-sukha-vyañjikā | duḥkhaṃ nirupādhi-dveṣa-viṣayībhūtā citta-vṛttir adharmāsādhāraṇa-kāraṇikā | saṃghātaḥ pañca-mahā-bhūta-pariṇāmaḥ sendriyaṃ śarīram | cetanā svarūpa-jñāna-vyañjikā pramāṇa-sādhāraṇa-kāraṇikā citta-vṛttir jñānākhyā | dhṛtir avasannānāṃ dehendriyāṇām avaṣṭambha-hetuḥ prayatnaḥ | upalakṣaṇam etad icchādi-grahaṇam sarvāntaḥ-karaṇa-dharmāṇām | tathā ca śrutiḥ – kāmaḥ saṅkalpo vicikitsā śraddhā dhṛtir hrīr dhīr bhīr ity etat sarvaṃ mana eva [BAU 1.5.3] iti mṛd-ghaṭa itivad upādānābhedena kāryāṇāṃ kāmādīnāṃ mano-dharmatvam āha | etat paridṛśyamānaṃ sarvaṃ mahā-bhūtādi-dhṛty-antaṃ jaḍaṃ kṣetrajñena sākṣiṇāvabhāsyamānatvāt tad-anātmakaṃ kṣetraṃ bhāsyam acetanaṃ samāsenodāhṛtam uktam |
nanu śarīrendriya-saṃghāta eva cetanaḥ kṣetrajña iti lokāyatikāḥ | cetanā kṣaṇikaṃ jñānam evātmeti sugatāḥ | icchā-dveṣa-prayatna-sukha-duḥkha-jñānāny ātmano liṅgam iti naiyāyikāḥ | tat kathaṃ kṣetram evaitat sarvam iti ? tatrāha sa-vikāram iti | vikāro janmādir nāśāntaḥ pariṇāmo nairuktaiḥ paṭhitaḥ | tat-sahitaṃ sa-vikāram idaṃ mahā-bhūtādi-dhṛty-antam ato na vikāra-sākṣi svotpatti-vināśayoḥ svena draṣṭum aśakyatvāt | anyeṣām api sva-dharmāṇāṃ sva-darśanam antareṇa darśanānupapatteḥ svenaiva sva-darśane ca kartṛ-karma-virodhān nirvikāra eva sarva-vikāra-sākṣī | tad uktaṃ –
na rte syād vikriyāṃ duḥkhī sākṣitā kā vikāriṇaḥ |
dhī-vikriyā-sahasrāṇāṃ sākṣyato 'ham avikriyaḥ || iti |
tena vikāritvam eva kṣetra-cihnaṃ na tu parigaṇanam ity arthaḥ

Viśvanātha

tatra kṣetrasya svarūpam āha mahābhūtāny ākāśādīny ahaṅkāras tat-kāraṇam | buddhir vijñānātmakaṃ mahat-tattva, ahaṅkāra-kāraṇam | avyaktaṃ prakṛtir mahat-tattva-kāraṇam | indriyāṇi śrotrādīni daśaikaṃ ca manaḥ | indriya-gocarāḥ pañca śabdādayo viṣayās tad evaṃ caturviṃśati-tattvātmakam iti | icchādayaḥ prasiddhāḥ | saṅghātaḥ pañca-mahābhūta-pariṇāmo dehaḥ | cetanā jñānātmikā mano-vṛttir dhṛtir dhairyam icchādayaś caite mano-dharmā eva na tv ātma-dharmāḥ | ataḥ kṣetrāntaḥpātina eva | upalakṣaṇaṃ caitat saṅkalpādīnām | tathā ca śrutiḥ — kāmaḥ saṅkalpo vicikitsā śraddhā dhṛtir hrīr dhīr bhīr ity etat sarvaṃ mana eva [BAU 1.5.3] iti | anena yādṛg iti pratijñātāḥ kṣetra-dharmā darśitāḥ | etat kṣetraṃ sa-vikāraṃ janmādi-ṣaḍ-vikāra-sahitam

Baladeva

tat kṣetraṃ yac ca ity ādyārdhakena vaktuṃ pratijñātaṃ kṣetra-svarūpam āha — mahābhūtānīti dvābhyām | mahābhūtāni pañca khādīny ahaṅkāras tad-dhetus tāmaso bhūtādi-saṃjño buddhis tad-dheutr jñāna-pradhāno mahān avyaktaṃ tad-dhetuḥ | triguṇāvasthaṃ pradhānam indriyāṇi śrotrādīni pañca vāg-ādīni ca pañceti bhūtādi-khādy-antarālikāḥ sūkṣmāḥ śabdādi-tanmātrāḥ khādi-viśeṣa-guṇatayā vyaktāḥ santaḥ sthūlāḥ śrotrādi-pañcaka-grāhyā viṣayā ity arthaḥ | evaṃ caturviṃśati-tattvātmakaṃ kṣetraṃ jñeyam | icchādayaś catvāraḥ prasiddhāḥ saṅkalpādīnām upalakṣaṇam etat | ete manodharmāḥ kāmaḥ saṅkalpo vicikitsā śraddhā dhṛtir hrīr dhīr bhīr iti śruteḥ | yadyapy ātma-dharmā icchādayo ya ātmā ity ādau satya-kāmaḥ satya-saṅkalpaḥ iti śravaṇāt, paṭhed ya icchet puruṣaḥ iti sahasranāma-stotrāt, puruṣaḥ sukha-duḥkhānāṃ bhoktṛtve hetur uchyate iti vakṣyamāṇāc ca, tathāpi mano-dvārābhivyakter manodharmatvam | ataḥ kṣetrāntaḥpātaḥ | saṅghāto bhūta-pariṇāmo dehaḥ | sa ca cetanā dhṛitr bhogāya mokṣāya ca yatamānasya cetanasya jīvasyādhāratayotpanna ity arthaḥ | atra pradhānādi-dravyāṇi kṣetrārambhakāṇiti, ya cety asya śrotrādīndiriyāṇi śrotrāśritānīti yādṛg ity asyencchādīni kṣetra-kāryāṇīti | yad-vikārīty asya cetanā dhṛtir iti | yataś cety asya saṅghāta iti | yad ity asottaram uktam | etat kṣetraṃ savikāraṃ janmādi-ṣaḍ-vikāropetam udāhṛtam uktam

Michalski

Wielkie elementy, jaźń, rozum, nieujawa, dziesięć zmysłów zewnętrznych i serce, oraz pięć zakresów zmysłów,
żądza, nienawiść, radość, ból, cielesność, świadomość, wytrzymałość – oto jest krótko oznaczone „pole” wraz z jego przemianami.

Olszewski

Wielkie podstawy istnień, jaźń, rozum, abstrakt, jedenaście organów zmysłów i pięć szeregów pojmowania,
Potem żądza, nienawiść, przyjemność, ból, wyobraźnia, rozumienie, związek myśli: oto w streszczeniu to, co się zowie materyą z jej odmianami.

Dynowska

Jednorodna, nie zróżnicowana, nieprzejawiona Praenergia; z niej pięć subtelnych elementarnych stanów pramaterii; dziesięć zmysłów i jeden Rozum oraz indywidualnej osobowości poczucie; a także pięć zakresów postrzegań zmysłowych – oto co stanowi główne Pola składniki.
Pożądanie i niechęć, rozkosz i ból, samoświadomość i organizm fizyczny, upór trwania – oto są rozliczne Pola przeobrażenia.

Sachse

[Pięć] grubych elementów, poczucie własnego „ja”
rozum, to, co nieprzejawione,
dziesięć zmysłów i jeszcze jeden
oraz pięć sfer działania zmysłów,
chęć i odraza, przyjemność i cierpienie,
odczuwanie, myślenie a także wytrwałość —
tak można pokrótce określić pole
wraz z przemianami, jakim podlega.

Kudelska

A zatem: pięć wielkich żywiołów, poczucie „ja czynię”, rozum, to, co nieprzejawione,
Dziesięć zmysłów, jeden umysł, oraz pięć przedmiotów doznań zmysłowych.
Pragnienie i niechęć, przyjemność i ból, cały organizm, umysł i wytrwałość,
Tak przedstawia się pole, i te jego elementy podlegają zmianom.

Rucińska

Grube żywioły, jaźń złudna, rozum i nieprzejawione,
Dziesiątka zmysłów i umysł, i pięć przedmiotów zmysłowych,
Chęć, niechęć, przyjemność, przykrość, ciało , świadomość, hart ducha –
Tak się ogólnie przedstawia pole i jego przemiany.

Szuwalska

Pięć potężnych pierwiastków, „ja”, rozum, energia
Czy jedenaście zmysłów oraz pięć przedmiotów
Przez zmysły doświadczanych, pragnienie i żądza,
Nienawiść, szczęście, smutek, cielesność, świadomość
I przekonanie – są to rozmaite pola,
Które się przenikają i przeobrażają.

Babkiewicz

Wszechżywioły, „ja” poczucie,
rozum i nieprzejawione,
dziesięć zmysłów, jeden nadto
oraz pięć dla zmysłów pastwisk,
chęć i niechęć, szczęście, boleść,
ciało, wola i świadomość,
oto pole z przemianami
w skrócie tylko przedstawione.

analiza syntaktyczna

amānitvam (brak dumy) adambhitvam (nieoszukiwanie) ahiṃsā (niekrzywdzenie) kṣāntiḥ (wyrozumiałość) ārjavam (prostolinijność) ācāryopāsanam (czczenie nauczyciela) śaucam (czystość) sthairyam (stałość) ātma-vinigrahaḥ (powściągnięcie jaźni) indriyārtheṣu vairāgyam (asceza w stosunku do przedmiotów zmysłów) anahaṃkāraḥ eva ca (i zaiste brak egotyzmu) janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣānudarśanam (dostrzeganie cierpienia i zła w narodzinach śmierci, starości i chorobach) asaktiḥ (nielgnięcie) putra-dāra-gṛhādiṣu anabhiṣvaṅgaḥ (brak intensywnego uczucia do dzieci, żon, domostw i innych) iṣṭāniṣṭopapattiṣu nityam sama-cittatvam (zawsze jednaka świadomość względem chcianych i niechcianych zdarzeń) mayi ca (i we mnie) ananya-yogena avyabhicāriṇī bhaktiḥ (pozbawione niewierności uwielbienie dzięki wyłącznej jodze) vivikta-deśa-sevitvam (zamieszkiwanie w odosobnionym miejscu) jana-saṃsadi aratiḥ (nieradowanie się zgromadzeniami ludzi) adhyātma-jñāna-nityatvam (trwanie w wiedzy o nadjaźni) tattva-jñānārtha-darśanam (dostrzeganie znaczenia wiedzy o istocie) etat (to) jñānam iti (wiedza) proktam (powiedziana), yat (co) ataḥ (od tego) anyathā (w przeciwieństwie) [tat] (to) ajñānam (niewiedza).

analiza gramatyczna

 

amānitvam	–	a-mānitva abst. 1i.1 n. – brak dumy, brak arogancji (od: √ man – myśleć, wyobrażać sobie, mānin – wysoce myślący o sobie, dumny, arogancki);
adambhitvam	–	a-dambhitva abst. 1i.1 n. – nieoszukiwanie, brak dwulicowości (od: √ dabh – krzywdzić, oszukiwać, dambhin – oszust, hipokryta);
ahiṃsā	–	a-hiṃsā 1i.1 f. – zaniechanie przemocy, niekrzywdzenie (od: √ hiṃs – ranić, krzywdzić, zabijać);
kṣāntiḥ	–	kṣānti 1i.1 f. – tolerancja, cierpliwość, pobłażliwość, wyrozumiałość (od: √ kṣam – wybaczać, tolerować);
ārjavam	–	ārjava 1i.1 n. – prostolinijność, uczciwość, szczerość, bezpośredniość (od: √ arj – osiągać; ṛju – właściwy, uczciwy, szczery);
ācāryopāsanam	–	ācārya-upāsana 1i.1 n. ; TP : ācāryāṇām upāsanam iti – czczenie nauczycieli (od: ā- √ car – zbliżać się do; ācāra – właściwe zachowanie, ācārya – nauczyciel; upa- √ ās –oddawać cześć, wielbić, upāsana – wielbienie, oddawanie czci);
śaucam	–	śauca 1i.1 n. – czystość (od: √ śuc – jaśnieć, być mokrym, śuci – czysty);
sthairyam	–	sthairya 1i.1 n. – stałość (od: √ sthā – stać, sthira – twardy, solidny, stały);
ātma-vinigrahaḥ	–	ātma-vinigraha 1i.1 m. ; TP : ātmano vinigraha iti – okiełznanie jaźni (od: ātman – jaźń; ni- √ grah – zatrzymywać, ściągać, kontrolować, nigraha – powstrzymywanie, powściąganie);

*****

indriyārtheṣu	–	indriya-artha 7i.3 m. ; TP : indriyāṇām artheṣv iti – w celach zmysłów (od: √ ind – posiadać moc, indriya – zmysły; √ arth – pragnąć, chcieć zdobyć, artha – cel, zamiar, motyw, użycie, rzecz, obiekt, bogactwo, posiadłości);
vairāgyam	–	vai-rāgya 1i.1 m. – wolność od namiętności, awersja, ascetyzm (od: vi- √ rañj – pozbawiać koloru, zmieniać uczucie, stawać się obojętnym, rāga – kolor, namiętności, podniecenie, miłość, piękno);
anahaṃ-kāraḥ	–	an-ahaṃ-kāra 1i.1 m. – brak egotyzmu (od: aham – ja; √ kṛ – robić, kāra – twórca; ahaṃ-kāra – egotyzm, ego, samolubność, duma);
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
ca	–	av. – i;
janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣānudarśanam	–	janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣa-anudarśana 1i.1 n. ; DV / TP : janmasu ca mṛtyuṣu ca jarāsu ca vyādhiṣu ca duḥkhasya doṣasya ca anudarśanam iti – dostrzeganie cierpienia i zła w narodzinach, śmierci, starości i chorobach (od: √ jan – rodzić, janman – narodziny; √ mṛ – umierać, mṛtyu – śmierć; √ jṝ – starzeć się, niszczeć, jarā – starość; √ vyadh – przeszywać, uderzać , vyādhi – choroba; kha – zagłębienie, otwór, piasta; dur / dus – prefiks: trudny, zły, twardy; duḥ-kha – ból, cierpienie; dosłownie: dobre i złe zagłębienie [przez które przechodzi oś rydwanu], stąd poruszanie się z oporem; √ duṣ – stawać się zły, psuć się, ginąć, doṣa – błąd, wada, przewina; anu- √ dṛś – rozważać, dostrzegać, przewidywać, anu-darśana – widzenie, utrzymywanie w myślach);

*****

asaktiḥ	–	a-sakti 1i.1 f. – nieprzywiązanie, nielgnięcie (od: √ sañj – polegać na, być przymocowanym do, obejmować);
anabhiṣvaṅgaḥ	–	an-abhiṣvaṅga 1i.1 m. – brak silnego uczucia (od: √ svaṅg – poruszać się; abhiṣvaṅga – intensywne przywiązanie, mocna sympatia, afekt – wymaga locativusu);
putra-dāra-gṛhādiṣu	–	putra-dāra-gṛha-ādi 7i.3 n. ; DV : putreṣu ca dāreṣu ca gṛheṣu ca ādiṣv ceti – w stosunku do synów, żon, domostw i innych (od: √ puṣ – rozkwitać, putra – dziecko, potomek, tradycyjnie: pu-tra – ratujący od piekła; √ dṝ – rozdzielać, dāra – żona; √ grah – chwytać, gṛha – dom, posiadłość; ādi – początek, powstanie, na końcu wyrazów: poczynając od, itd.);
nityam	–	nitya 1i.1 n. – wieczne (od: nitya – nieustanny, wieczny); lub av. – stale, regularnie (od: nitya – wieczny, stały);
ca	–	av. – i;
sama-cittatvam	–	sama-citta-tva abst. 1i.1 n. – jednaka świadomość (od: sama – równość, płaskość, jednakowość; √ cit – myśleć, poznawać, PP citta – pomyślany; myśl, umysł, serce, świadomość);
iṣṭāniṣṭopapattiṣu	–	iṣṭa-an-iṣṭa-upapatti 7i.3 f. ; DV / KD : iṣṭāsu cāniṣṭāsu copapattiṣv iti – w chcianych i niechcianych wydarzeniach (od: √ iṣ – pragnąć lub √ yaj – poświęcać, składać w ofierze, czcić, PP iṣṭa – upragniony lub uwielbiony; upa- √ pat – podlatywać blisko, spieszyć się do, upapatti – wydarzenie, zdarzenie);

*****

mayi	–	asmat sn. 7i.1 – we mnie;
ca	–	av. – i;
ananya-yogena	–	an-anya-yoga 3i.1 m. ; KD : ananyena yogena iti – przez jogę nieoddaną niczemu innemu (od: anya – inny, ananya – nieinny, wyłączny, jedyny, niemający innego, nieoddany niczemu innemu; √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej);
bhaktiḥ	–	bhakti 1i.1 f. – miłość, uwielbienie (od: √ bhaj – dzielić, dostarczać, radować się, oddawać cześć, bhakta – rozdany, rozdzielony, kochany; czciciel, wielbiciel, miłośnik, kochający, oddany);
avyabhicāriṇī	–	a-vyabhicāriṇī 1i.1 f. – nie niewierna, oddana (od: vi-abhi-√car – działać nieprzyjaźnie, obrażać, vyabhicārin – działający niewłaściwie, vyabhicāriṇī – niewierna, wszetecznica);
vivikta-deśa-sevitvam	–	vivikta-deśa-sevitva 1i.1 n. ; TP : viviktasya deśasya sevitvam iti – zamieszkiwanie w ustronnym miejscu (od: √ vic – oddzielać, PP vivikta – oddzielony, odseparowany, samotny; √ diś – pokazywać, deśa – miejsce, kraj; √ sev – służyć, abst. sevitva – szukanie, uciekanie się do, honorowanie, zamieszkiwanie);
aratiḥ	–	a-rati 1i.1 f. – nierozkoszowanie się (od: √ ram – radować się, bawić się – czym? wymaga lokativusu, rati – przyjemność, rozkosz – często seksualna);
jana-saṃsadi	–	jana-saṃsad 7i.1 f. ; TP : janānām saṃsadīti – w zgromadzeniach ludzi (od: √ jan – rodzić, stwarzać, jana – stworzenie, rasa; sam- √ sad – siadać razem, saṃsat – zgromadzenie, zebranie, spotkanie);

*****

adhy-ātma-jñāna-nityatvam	–	adhy-ātma-jñāna-nityatva abst. 1i.1 n. ; TP : adhyātmano jñānasya nityatvam iti – trwanie w wiedzy o nadjaźni (od: adhi – ponad; ātman – jaźń; adhy-ātma – własny, Najwyższy Duch, Nadjaźń; √ jñā – wiedzieć, rozumieć, jñāna – wiedza, mądrość, inteligencja; nitya – wieczny, stały, abst. nityatva – ciągłość, trwałość);
tattva-jñānārtha-darśanam	–	tattva-jñāna-artha-darśana 1i.1 n. ; TP : tattvasya jñānasya arthasya darśanam iti – widzenie znaczenia wiedzy o prawdzie (od: tat – to, abst. tat-tva – tość, prawda, realność; √ jñā – wiedzieć, rozumieć, jñāna – wiedza, mądrość, inteligencja; √ arth – pragnąć, chcieć zdobyć, artha – cel, zamiar, korzyść, motyw, użycie, rzecz, obiekt, bogactwo, posiadłości; √ dṛś – dostrzegać, widzieć, darśana – widzenie, dostrzeganie);
etat	–	etat sn. 1i.1 n. – to;
jñānam	–	jñāna 1i.1 n. – wiedza, mądrość, inteligencja (od: √ jñā – wiedzieć, rozumieć);
iti	–	av. – tak (zaznacza koniec wypowiedzi);
proktam	–	prokta (pra- √ vac – mówić) PP 1i.1 n. – powiedziane, nazwane;
ajñānam	–	a-jñāna 1i.1 n. – niewiedza, głupota (od: √ jñā – wiedzieć, rozumieć);
yat	–	yat sn. 2i.1 n. – co; yat sn. 1i.1 n. – który;
ataḥ	–	av. – stąd, odtąd (ablativus nieodmienny zakończony na -tas);
anyathā	–	av. – w innym wypadku, w przeciwnym razie (od: anya – inny);

warianty tekstu

amānitvam → adānitvam (brak dobroczynności);
adambhitvam → adāṃbhitvam / aḍaṃbhitvam (nieoszukiwanie);
sthairyam → maunam (milczenie);
anahaṃ-kāra → anahaṃ-kāram (wolność od egotyzmu);

Trzecia pada BhG 13.8 jest prawie taka sama jak trzecia pada BhG 14.20;

asaktir → aśaktir / āsaktir / anaktir (brak mocy / uwielbienie / nie noc);
adhy-ātma-jñāna-nityatvaṃ → adhy-ātma-jñāna-niṣṭhatvaṃ / adhy-ātma-dhyāna-nityatvaṃ (stałość w wiedzy o nadjaźni / trwanie w rozmyślaniu o nadjaźni);
tattva-jñānārtha-darśanaṃ → tattva-jñānārtha-ciṃtanam (rozmyślanie o znaczeniu wiedzy o prawdzie);
yad ato → yat tato / yad ito (co od tego…);

Śāṃkara

yasya kṣetra-bheda-jātasya saṃhatiḥ idaṃ śarīraṃ kṣetraṃ [gītā 13.2] ity uktam | tat kṣetraṃ vyākhyātaṃ mahā-bhūtādi-bheda-bhinnaṃ dhṛty-antam | kṣetrajño vakṣyamāṇa-viśeṣaṇaḥ—yasya sa-prabhāvasya kṣetrajñasya parijñānād amṛtatvaṃ bhavati, taṃ jñeyaṃ yat tat pravakṣyāmīty ādinā sa-viśeṣaṇaṃ svayam eva vakṣyati bhagavān | adhunā tu taj-jñāna-sādhana-gaṇam amānitvādi-lakṣaṇam, yasmin sati taj-jñeya-vijñāne yogyo’dhikṛto bhavati, yat-paraḥ saṃnyāsī jñāna-niṣṭha ucyate, tam amānitvādi-gaṇaṃ jñāna-sādhanatvāj jñāna-śabda-vācyaṃ vidadhāti bhagavān— amānitvaṃ mānino bhāvaḥ mānitvam ātmano ślāghanam, tad-abhāvo’mānitvam | adambhitvaṃ sva-dharma-prakaṭīkaraṇaṃ dambhitvam, tad-abhāvo’dambhitvam | ahiṃsā hiṃsanaṃ prāṇinām apīḍānam | kṣāntiḥ parāparādha-prāptâv avikriyā | ārjavam ṛju-bhāvo’vakratvam | ācāryopāsanaṃ mokṣa-sādhanopadeṣṭur ācāryasya śuśrūṣādi-prayogeṇa sevanam | śaucaṃ kāya-malānāṃ mṛj-jalābhyāṃ prakṣālanam | antaś ca manasaḥ pratipakṣa-bhāvanayā rāgādi-malānām apanayanaṃ śaucam | sthairyaṃ sthira-bhāvaḥ, mokṣa-mārga eva kṛtādhyavasāyatvam | ātma-vinigraha ātmano’pakārakasya ātma-śabda-vācyasya kārya-karaṇa-saṃghātasya vinigrahaḥ svabhāvena sarvataḥ pravṛttasya san-mārga eva nirodha ātma-vinigrahaḥ | kiṃ ca— indriyārtheṣu śabdādiṣu dṛṣṭādṛṣṭeṣu bhogeṣu virāga-bhāvo vairāgyam | anahaṃkāro ’haṃkārābhāva eva ca | janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣānudarśanaṃ janma ca mṛtyuś ca jarā ca vyādhayaś ca duḥkhāni ca teṣu janmādi-duḥkhānteṣu pratyekaṃ doṣānudarśanam | janmani garbha-vāsa-yoni-dvāra-niḥsaraṇaṃ doṣaḥ, tasyānudarśanam ālocanam | tathā mṛtyau doṣānudarśanam | tathā jarāyāṃ prajñā-śakti-tejo-nirodha-doṣānudarśanaṃ paribhūtatā ceti | tathā vyādhiṣu śiro-rogādiṣu doṣānudarśanam | tathā duḥkheṣu adhyātmādhibhūtādhidaiva-nimitteṣu | athavā duḥkhāny eva doṣo duḥkha-doṣas tasya janmādiṣu pūrvavad anudarśanam | duḥkhaṃ janma, duḥkhaṃ mṛtyuḥ, duḥkhaṃ jarā, duḥkhaṃ vyādhayaḥ | duḥkha-nimittatvāj janmādayo duḥkham, na punaḥ svarūpeṇaiva duḥkham iti | evaṃ janmādiṣu duḥkha-doṣānudarśanād dehendriyādi-viṣaya-bhogeṣu vairāgyam upajāyate | tataḥ pratyag-ātmani pravṛttiḥ karaṇānām ātma-darśanāya | evaṃ jñāna-hetutvāj jñānam ucyate janmādi-duḥkha-doṣānudarśanam | kiṃ ca— asaktiḥ saktiḥ saṅga-nimitteṣu viṣayeṣu prīti-mātram, tad-abhāvo’saktiḥ | anabhiṣvaṅgo’bhiṣvaṅgābhāvaḥ | abhiṣvaṅgo nāma āsakti-viśeṣa evānanyātma-bhāvanā-lakṣaṇaḥ | yathānyasmin sukhini duḥkhini vāham eva sukhī, duḥkhī ca, jīvati mṛte vāham eva jīvāmi mariṣyāmi ceti | kva ? ity āha—putra-dāra-gṛhādiṣu | putreṣu dāreṣu gṛheṣv ādi-grahaṇād anyeṣv apy atyanteṣṭeṣu dāsa-vargādiṣu | tac cobhayaṃ jñānārthatvāj jñānam ucyate | nityaṃ ca sama-cittatvaṃ tulya-cittatā | kva ? iṣṭāniṣṭopapattiṣv iṣṭānām aniṣṭānāṃ copapattayaḥ saṃprāptayas tāsv iṣṭāniṣṭopapattiṣu nityam eva tulya-cittatā | iṣṭopapattiṣu na hṛṣyati, na kupyati cāniṣṭopapattiṣu | tac caitan nityaṃ sama-cittatvaṃ jñānam | kiṃ ca— mayi ceśvare’nanya-yogena apṛthak-samādhinā nānyo bhagavato vāsudevāt paro’sti, ataḥ sa eva no gatir ity evaṃ niścitāvyabhicāriṇī buddhir ananya-yogaḥ, tena bhajanaṃ bhaktir na vyabhicaraṇa-śīlā avyabhicāriṇī | sā ca jñānam | vivikta-deśa-sevitvam | viviktaḥ svabhāvataḥ saṃskāreṇa vāśucy-ādibhiḥ sarpa-vyāghrādibhiś ca rahito ’raṇya-nadī-pulina-deva-gṛhādibhir vivikto deśaḥ, taṃ sevituṃ śīlam asyeti vivikta-deśa-sevī, tad-bhāvo vivikta-deśa-sevitvam | vivikteṣu hi deśeṣu cittaṃ prasīdati yatas tataḥ ātmādi-bhāvanā vivikta upajāyate | ato vivakta-deśa-sevitvaṃ jñānam ucyate | aratir aramaṇaṃ jana-saṃsadi | janānāṃ prākṛtānāṃ saṃskāra-śūnyānām avinītānāṃ saṃsat samavāyo jana-saṃsat | na saṃskāravatāṃ vinītānāṃ saṃsat | tasyā jñānopakārakatvāt | ataḥ prākṛta-jana-saṃsady aratir jñānārthatvāj jñānam | kiṃ ca— adhyātma-jñāna-nityatvam ātmādi-viṣayaṃ jñānam adhyātma-jñānam, tasmin nitya-bhāvo nityatvam | amānitvādīnāṃ jñāna-sādhanānāṃ bhāvanā-paripāka-nimittaṃ tattva-jñānam, tasyārtho mokṣaḥ saṃsāroparamaḥ | tasyālocanaṃ tattva-jñānārtha-darśanam | tattva-jñāna-phalālocane hi tat-sādhanānuṣṭhāne pravṛttiḥ syād iti | etad amānitvādi-tattva-jñānārtha-darśanāntam uktaṃ jñānam iti proktaṃ jñānārthatvāt | ajñānaṃ yad ato’smād yathoktād anyathā viparyayeṇa | mānitvaṃ dambhitvaṃ hiṃsā kṣāntir anārjavam ity ādy ajñānaṃ vijñeyaṃ pariharaṇāya, saṃsāra-pravṛtti-kāraṇatvād iti

Rāmānuja

atha kṣetrakāryeṣv ātmajñānasādhanatayopādeyā guṇāḥ procyante amānitvam utkṛṣṭajaneṣv avadhīraṇārahitatvam; adambhitvam dhārmikatvayaśaḥprayojanatayā dharmānuṣṭhānaṃ dambhaḥ, tadrahitatvam; ahiṃsā vāṅmanaḥkāyaiḥ parapīḍārahitatvam; kṣāntiḥ paraiḥ pīḍyamānasyāpi tān prati avikṛtacittatvam / ārjavam parān prati vāṅmanaḥkāyaprabhṛtīnām ekarūpatā; ācāryopāsanam ātmajñānapradāyini ācārye praṇipātaparipraśnasevādiniratatvam; śaucaṃ ātmajñānatatsādhanayogyatā manovākkāyagatā śāstrasiddhā; stairyam adhyātmaśāstrodite 'rthe niścalatvam; ātmavinigrahaḥ ātmasvarūpavyatiriktaviṣayebhyo manaso nivartanam indriyārtheṣu vairāgyam ātmavyatirikteṣu viṣayeṣu sadoṣatānusaṃdhānenodvejanam; anahaṃkāraḥ anātmani dehe ātmābhimānarahitatvam; pradarśanārtham idam; anātmīyeṣv ātmīyābhimānarahitatvaṃ ca vivakṣitam / janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam saśarīratve janmamṛtyujarāvyādhiduḥkharūpasya doṣasyāvarjanīyatvānusaṃdhānam asaktiḥ ātmavyatiriktaparigraheṣu saṅgarahitatvam; anabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu teṣu śāstrīyakarmopakaraṇatvātirekeṇa śleṣarahitatvam; saṃkalpaprabhaveṣv iṣṭāniṣṭopanipāteṣu harṣodvegarahitatvam mayi sarveśvare ca aikāntyayogena sthirā bhaktiḥ, janavarjitadeśavāsitvam, janasaṃsadi cāprītiḥ ātmani jñānam adhyātmajñānam tanniṣṭhatvam, tattvajñānārthacintanam tattvajñānaprayojanaṃ yac cintanaṃ tan niratatvam ityarthaḥ / jñāyate 'nenātmeti jñānam, ātmajñānasādhanam ityarthaḥ; kṣetrasaṃbandhinaḥ puruṣasyāmānitvādikam uktaṃ guṇabṛnham evātmajñānopayogi, etadvyatiriktaṃ sarvaṃ kṣetrakāryam ātmajñānavirodhīti ajñānam

Śrīdhara

idānīm ukta-lakṣaṇāt kṣetrāt atiriktatayā jñeyaṃ śuddhaṃ kṣetrajñaṃ vistareṇa varṇayiṣyan śuddha-jñāna-sādhanāny āha amānitvam iti pañcabhiḥ | amānitvaṃ sva-guṇa-ślāghā-rāhityam | adambhitvaṃ dambha-rāhityam | ahiṃsā para-pīḍā-varjanam | kṣāntiḥ sahiṣṇutvam | ārjavam avakratā | ācāryopāsanaṃ sad-guru-sevā | śaucaṃ bāhma ābhyantaraṃ ca | tatra bāhyaṃ mṛj-jalādinā, ābhyantaraṃ ca rāgādi-mala-kṣālanam | tathā ca śrutiḥ — śaucaṃ ca dvividhaṃ proktaṃ bāhyam abhyantaraṃ tathā | mṛj-jalābhyāṃ smṛtaṃ bāhyaṃ bhāva-śuddhis tathāntaram || iti | dhairyaṃ san-mārge pravṛttasya tad-eka-niṣṭhatā | ātma-vinigrahaḥ śarīra-saṃyamaḥ | etaj jñānam iti proktam iti pañcamenānvayaḥ || kiṃ ca mayīti | mayi parameśvare | ananya-yogena sarvātma-dṛṣṭyā | avyābhicāriṇy ekāntā bhaktiḥ | viviktaḥ śuddha-citta-prasāda-karaḥ | taṃ deśaṃ sevituṃ śīlaṃ yasya tasya bhāvas tattvam | prākṛtānāṃ janānāṃ saṃsadi sabhāyām aratī raty-abhāvaḥ | kiṃ ca adhyātmeti | ātmānam adhikṛtya vartamānaṃ jñānam adhyātma-jñānam | tasmin nityatvaṃ nitya-bhāvaḥ | tattvaṃ padārtha-buddhi-niṣṭhatvam ity arthaḥ | tattva-jñānasyārthaḥ prayojanaṃ mokṣas tasya darśanaṃ mokṣasya sarvotkṛṣṭatvālocanam ity arthaḥ | etad amānitvam adambhitvam ity ādi viṃśati-saṅkhyakaṃ yad uktam etaj jñānam iti proktaṃ vaśiṣṭhādibhiḥ jñāna-sādhanatvāt |ato 'nyathāsmād viparītaṃ mānitvādi yat tad ajñānam iti proktam | jñāna-virodhitvāt ataḥ sarvathā tyājyam ity arthaḥ

Madhusūdana

evaṃ kṣetraṃ pratipādya tat-sākṣiṇaṃ kṣetrajñaṃ kṣetrād vivekena vistarāt pratipādayituṃ taj-jñāna-yogyatvāyāmānitvādi-sādhanāny āha jñeyaṃ yat tad ity ataḥ prāktanaiḥ pañcabhiḥ amānitvam iti | vidyamānair avidyamānair vā guṇair ātmanaḥ ślāghanaṃ mānitvaṃ, lābha-pūjākhyātyarthaṃ svadharma-prakaṭī-karaṇaṃ dāmbhitvaṃ, kāya-vāṅ-manobhiḥ prāṇināṃ pīḍanaṃ hiṃsā, teṣāṃ varjanam amānitvam adambhitvam ahiṃsety uktam | parāparādhe citta-vikāra-hetau prāpte 'pi nirvikāra-cittatayā tad-aparādha-sahanaṃ kṣāntiḥ | ārjavam akauṭilyaṃ yathā-hṛdayaṃ vyavaharaṇaṃ para-pratāraṇā-rāhityam iti yāvat | ācāryo mokṣa-sādhanasyopadeṣṭātra vivakṣito na tu manūkta upanīyādhyāpakaḥ | tasya śuśrūṣānamaskārādi-prayogeṇa sevanam ācāryopāsanam | śaucaṃ bāhyaṃ kāya-malānāṃ mṛj-jalābhyāṃ kṣālanam ābhyantaraṃ ca mano-malānāṃ rāgādīnāṃ viṣaya-doṣa-darśana-rūpa-pratipakṣa-bhāvanayāpanayanam | sthairyaṃ mokṣa-sādhane pravṛttasyāneka-vidha-vighna-prāptāv api tad-aparityāgena punaḥ punar yatrādhikyam | ātma-vinigraha ātmano dehendriya-saṃghātasya svabhāva-prāptāṃ mokṣa-pratikūle pravṛttiṃ nirudhya mokṣa-sādhana eva vyavasthāpanam | kiṃ ca – indriyārtheṣu śabdādiṣu dṛṣṭeṣv ānuśravikeṣu vā bhogeṣu rāga-virodhiny aspṛhātmikā citta-vṛttir vairāgyam | ātma-ślāghanābhāve 'pi manasi prādurbhūto 'haṃ sarvotkṛṣṭa iti garvo 'haṅkāras tad-abhāvo 'nahaṅkāraḥ | ayoga-vyavacchedārtham eva-kāraḥ | samuccayārthaś ca-kāraḥ | tenāmānitvādīnāṃ viṃśati-saṅkhyākānāṃ samucito yoga eva jñānam iti proktaṃ na tv ekasyāpy abhāva ity arthaḥ | janmano garbha-vāsa-yoni-dvāra-niḥsaraṇa-rūpasya mṛtyoḥ sarva-marma-cchedana-rūpasya jarāyāḥ prajñā-śakti-tejo-nirodha-para-paribhavādi-rūpāyā vyādhīnāṃ jvarātisārādi-rūpāṇāṃ duḥkhānām iṣṭa-viyogāniṣṭa-saṃyogāniṣṭa-saṃyogāniṣṭa-saṃyoga-jānām adhyātmādhibhūtādhidaiva-nimittānāṃ doṣasya vāta-pitta-śleṣma-mala-mūtrādi-paripūrṇatvena kāya-jugupsitatvasya cānudarśanaṃ punaḥ punar ālocanaṃ janmādi-duḥkhānteṣu doṣasyānudarśanaṃ janmādi-vyādhy-anteṣu duḥkha-rūpa-doṣasyānudarśanam iti vā | idaṃ ca viṣaya-vairāgya-hetutvenātma-darśanasyopakaroti | kiṃ ca | saktir mamedam ity etāvan-mātreṇa prītiḥ | abhiṣvaṅgas tv aham evāyam ity ananyatva-bhāvanayā prīty-atiśayo 'nyasmin sukhini duḥkhini vāham eva sukhī duḥkhī ceti | tad-rāhityam asaktir anabhiṣvaṅga iti coktam | kutra sakty-abhiṣvaṅgau varjanīyāv ata āha putra-dāra-gṛhādiṣu putreṣu dāreṣu gṛheṣu | ādi-grahaṇād anyeṣv api bhṛtyādiṣu sarveṣu sneha-viṣayeṣv ity arthaḥ | nityaṃ ca sarvadā ca sama-cittatvaṃ harṣa-viṣāda-śūnya-manastvam iṣṭāniṣṭopapattiṣu | upapattiḥ prāptiḥ | iṣṭopapattiṣu harṣābhāvo 'niṣṭopapattiṣu viṣādābhāva ity arthaḥ | caḥ samuccaye | kiṃ ca | mayi ca bhagavati vāsudeve parameśvare bhaktiḥ sarvotkṛṣṭatva-jñāna-pūrvikā prītiḥ | ananya-yogena nānyo bhagavato vāsudevāt paro 'sty ataḥ sa eva no gatir ity evaṃ niścayenāpy avyabhicāriṇī kenāpi pratikūlena hetunā nivārayitum aśakyā | sāpi jñāna-hetuḥ prītir na yāvan mayi vāsudeva na mucyate deha-yogena tāvat [BhP 5.5.6] ity ukteḥ | viviktaḥ svabhāvataḥ saṃskārato vā śuddho 'śucibhiḥ sarpa-vyāghrādibhiś ca rahitaḥ suradhunī-pulinādi-śrita-prasāda-karo deśas tat-sevana-śīlatvaṃ vivikta-deśa-sevitvam | tathā ca śrutiḥ – same śucau śarkarā-vahni-bālukā- vivarjite śabda-jalāśrayādibhiḥ | mano 'nukūle na tu cakṣu-pīḍane guhā-nivātāśrayaṇe prayojayet || [ŚvetU 2.10] iti | janānām ātma-jñāna-vimukhānāṃ viṣaya-bhoga-lampaṭatopadeśakānāṃ saṃsadi samavāye tattva-jñāna-pratikūlāyām aratir aramaṇaṃ sādhūnāṃ tu saṃsadi tattva-jñānānukūlāyāṃ ratir ucitaiva | tathā coktam – saṅgaḥ sarvātmanā heyaḥ sa cety uktaṃ na śakyate | sa sadbhiḥ saha kartavyaḥ sataḥ saṅgo hi bheṣajam || iti | kiṃ ca | adhyātma-jñānam ātmānam adhikṛtya pravṛttam ātmānātma-viveka-jñānam adhyātma-jñānaṃ tasmin nityatvaṃ tatraiva niṣṭhāvattvam | viveka-niṣṭho hi vākyārtha-jñāna-samartho bhavati | tattva-jñānasyāhaṃ brahmāsmīti sākṣātkārasya vedānta-vākya-karaṇakasyāmānityatvādi-sarva-sādhana-paripāka-phalasyārthaḥ prayojanam avidyā-tat-kāryātmaka-nikhila-duḥkha-nivṛtti-rūpaḥ paramānandātmāvāpti-rūpaś ca mokṣas tasya darśanam ālocanam | tattva-jñāna-phalālocane hi tat-sādhane pravṛttiḥ syāt | etad amānitvādi-tattva-jñānārtha-darśanāntaṃ viṃśati-saṅkhyākaṃ jñānam iti proktaṃ jñānārthatvāt | ato 'nyathāsmād viparītaṃ mānitvādi yat tad ajñānam iti proktaṃ jñāna-virodhitvāt | tasmād ajñāna-parityāgena jñānam evopādeyam iti bhāvaḥ

Viśvanātha

ukta-lakṣaṇāt kṣetrād viviktatayā jñeyau jīvātma-paramātmānau kṣetrajñau vistareṇa varṇayiṣyan taj-jñānasya sādhanāny amānitvādīni viṃśatim āha pañcabhiḥ | atrāṣṭadaśa bhaktānāṃ jñānināṃ ca sādhāraṇāni kintu bhaktaiḥ mayi cānanya-yogena bhaktir avyabhicāriṇī ity ekam eva bhagavad-anubhava-sādhanatvena yatnataḥ kriyate | anyāni spatadaśoktābhyāsavatāṃ teṣāṃ svata evotpadyante na tu teṣu yatna iti sāmpradāyikāḥ | antime dve tu jñāninām asādhāraṇa eva | atrāmānitvādīni vispaṣṭārthāni | śaucaṃ bāhyam abhyantaraṃ ca tathā ca smṛtiḥ — śaucaṃ ca dvividhaṃ proktaṃ bāhyam abhyantaraṃ tathā | mṛj-jalābhyāṃ smṛtaṃ bāhyaṃ bhāva-śuddhis tathāntaram || iti | ātma-vinigrahaḥ śarīra-saṃyamaḥ | janmādiṣu duḥkha-rūpasya doṣasyānudarśanaṃ punaḥ punaḥ paryālocanam | asaktiḥ putrādiṣu prīt-tyāgo 'nabhiṣvaṅgaḥ putrādīnāṃ sukhe duḥkhe cāham eva sukhī duḥkhīty adhyāsābhāva iṣṭāniṣṭayor vyavahārikayor upapattiṣu prāptiṣu nityaṃ sarvadā samacittatvam | mayi śyāmasundarākāre 'nanya-yogena jñāna-karma-tapo-yogādy-amiśraṇena bhaktiś ca-kārād jñānādi-miśraṇa-prādhānyena ca | ādyā bhaktair anuṣṭheyā dvitīyā jñānibhir iti kecid, anye tv ananyā bhaktir yathā-premṇaḥ sādhanaṃ tathā paramātmānubhavasyāpīti jñāpanārtham atra ṣaṭke 'py uktir iti bhaktā vyācakṣate | jñāninas tv ananyenaiva yogena sarvātma-dṛṣṭyeti | avyabhicāriṇī pratidinam eva kartavyā | kenāpi nivārayitum aśakyā iti madhusūdana-sarasvatī-pādāḥ | ātmānam adhikṛtya vartamāṇaṃ jñānam adhyātma-jñānam | tasya nityatvaṃ nityānuṣṭheyatvaṃ padārtha-śuddhi-niṣṭhatvam ity arthaḥ | tattva-jñānasyārthaḥ prayojanaṃ mokṣas tasya darśanaṃ svābhīṣṭatvenālocanam ity arthaḥ | etad viṃśatikaṃ jñānaṃ sādhāraṇyena jīvātma-paramātmanor jñānasya sādhanam | asādhāraṇaṃ paramātma-jñānaṃ tv agre vaktavyam | tato 'nyathāsmād viparītaṃ mānitvādikam

Baladeva

athoktāt kṣetrād vibhinnatvena jñeyaṃ kṣetrajña-dvayaṃ vistareṇa nirūpayiṣyan taj-jñāna-sādhanāny amānitvādīni viṃśatim āha pañcabhiḥ | amānitvaṃ sva-satkārānapekṣatvam | adambhitvaṃ dhārmikatva-khāti-phalaka-dharmācaraṇa-virahaḥ | ahiṃsā parāpīḍanam | kṣāntir apamāna-sahiṣṇutā | ārjavam cchadmiṣv api sāralyam | ācāryopāsanaṃ jñāna-pradasya guror akaitavena saṃsevanam | śaucaṃ bāhyābhyantara-pāvitryam | śaucaṃ ca dvividhaṃ proktaṃ bāhyam abhyantaraṃ tathā | mṛj-jalābhyāṃ smṛtaṃ bāhyaṃ bhāva-śuddhis tathāntaram || iti smṛteḥ | sthairyaṃ sad-vartmaika-niṣṭhatvam | ātma-vinigrahaḥ ātmānusandhi-pratīpād viṣayān manaso niyamanam | indriyārtheṣu śabdādi-viṣayeṣu pratīpeṣu vairāgyaṃ rucy-abhāvaḥ | anahaṅkāro dehādiṣv ātmābhimāna-tyāgaḥ | janmādiṣu duḥkha-rūpasya doṣasyānudarśanaṃ punaḥ punaś cintanam | putrādiṣu paramārtha-pratīpeṣv asaktiḥ pīti-tyāgaḥ | anabhiṣvaṅgas teṣu sukhiṣu duḥkhiṣu ca satsu tat-sukha-duḥkhānabhiniveśaḥ | iṣṭāniṣṭānām anukūla-pratikūlānām arthānām upapattiṣu prāptiṣu samacittatvaṃ harṣa-viṣāda-virahaḥ | nityaṃ sarvadā | mayi parameśe 'vyābhicāriṇī sthirā bhaktiḥ śravaṇādyā | ananya-yogenaikāntitvena mad-bhakta-sevā | tathā vivikta-deśa-sevitvaṃ nirjana-sthāna-priyatā janānāṃ grāmyāṇāṃ saṃsadi rati-tyāgaḥ | adhyātmam ātmani yaj jñānaṃ tasya nityatvaṃ sarvadā vimṛśyatvam | tattvaṃ tv ahaṃ paraṃ brahma vadanti tattva-vidas tattvaṃ yaj jñānam advayam ity ādi smṛteḥ | taj jñānasya yo 'rthas tat-prāpti-lakṣaṇas tasya darśanaṃ hṛdi smaraṇam | etad amānitvādikaṃ jñānaṃ paramparayā sākṣāc ca tad-upalabdhi-sādhanaṃ proktam | jñāyate upalabhyate 'nena iti vyutpatteḥ | yat tato 'nyathā viparītaṃ mānitvādi tad ajñānaṃ tad-upalabdhi-virodhīti

Michalski

Pokora, szczerość, nieprzyczynianie cierpienia, wyrozumiałość, prawość, szacunek względem nauczyciela, czystość, stałość, okiełzanie samego siebie, – obojętność względem rzeczy zmysłowych i zaparcie się siebie, rozpoznanie niedoskonałości i cierpienia w narodzinach, śmierci, starości, chorobie, – oswobodzenie się od skłonności, od przywiązania do dzieci, żony, domu, – zawsze ta sama równowaga ducha przy pożądanych, czy niepożądanych zdarzeniach, niezmienna nigdy miłość do mnie wraz z wyłącznym oddaniem się mnie, przebywanie w samotnych miejscach, niechęć do tłumu, stanowczość w poznaniu najwyższego Atmana, zrozumienie celu poznania prawdy, – to wszystko nazywa się wiedzą, a wszystko inne – niewiedzą.

Olszewski

Skromność, szczerość, łaskawość, cierpliwość, prawość, uszanowanie nauczyciela, czystość, stałość, panowanie nad sobą, obojętność dla spraw zmysłowych, brak samolubstwa, ocena właściwa narodzeń, śmierci, starości, choroby, bólu, grzechu, bezinteresowność, oderwanie się od dzieci, żony, od domu i innych rzeczy, nieustanna jednakowość duszy w złej i dobrej przygodzie, nabożeństwo stale i wierne w jedności wyłącznej ze mną; odsunięcie się w miejsce samotne; oddalenie od uciech świata; ustawiczne wpatrywanie się w Duszę najwyższą, znajomość skutków prawdy: oto co się nazywa nauką; przeciwieństwem jej jest nieświadomość.

Dynowska

Brak pychy i wyniosłości, nie zadawanie bólu żadnej istocie, cierpliwość, rzetelność, prostota, wszechprzebaczenie, czystość serca i ciała, stałość, pełne władanie swą niższą naturą, oraz czynna dla swego Guru cześć; niezależność od jakichkolwiek przedmiotów postrzegań zmysłowych, wyzbycie się poczucia „ja” i „moje” oraz głębokie rozumienie znikomości zwykłego życia, podległego nędzy i cierpieniu narodzin, śmierci, starości, choroby; swoboda od zachłannych rodzinnych przywiązań, od utożsamiania się z żoną, synem, domem; stała niezmącona równowaga, tak wobec miłych jak i przykrych zdarzeń; niewzruszoność w Jodze jednoczenia się ze Mną i miłość dla Mnie wyłączna a żarliwa; chętne usuwanie się do samotnych czystych ustroni, a brak upodobania w zbiorowiskach ludzkich; stałość w zdobywaniu wiedzy o Najwyższym Duchu, głębokie wnikanie w podstawy istnienia i prawdziwy cel wiedzy – oto co jest mądrością prawdziwą; zaś niewiedzą – wszystko co temu przeczy.

Sachse

Skromność, szczerość, nieczynienie krzywdy, cierpliwość, uczciwość, służba u mistrza, czystość, stałość, opanowanie samego siebie, brak zainteresowania dla świata podpadającego pod zmysły, brak egoizmu, zrozumienie, jakim złem są narodziny i śmierć, starość, choroba i nieszczęście, nieprzywiązywanie się do czegokolwiek, nieodczuwanie tęsknoty za synem, żoną, domem i innymi [dobrami], niezachwiana równowaga umysłu wobec zdarzeń pożądanych i niepożądanych, miłość pokładana jedynie we mnie, wraz z poświęceniem się tylko mnie jednemu, zamiłowanie do przebywania w odosobnieniu, niechęć do tłumu, nieustanne poznawanie samego siebie, wgląd w wiedzę o świecie prawdy — tak określa się wiedzę. Niewiedza jest tego przeciwieństwem.

Kudelska

Skromność, szczerość, życzliwość wobec każdej istoty, cierpliwość, Prostolinijność, cześć dla mistrza, czystość, stałość, samoopanowanie, Wyzwolenie się od przedmiotów doznań zmysłowych, uwolnienie się od poczucia „ja czynię”, Obojętność wobec narodzin, śmierci, starości, choroby i słabości, Nieprzywiązywanie się do niczego, nawet do syna, żony czy domu, Stała równowaga ducha wobec pożądanych i niemiłych zjawisk, Mnie jedynie wielbienie, ciągłe i żarliwe, Schronienie się w miejscu ustronnym, unikanie miejsc przeludnionych, Stałość w wiedzy o najwyższym duchu, wgląd w cel wiedzy o prawdzie, Tylko to jest uważane za prawdziwa mądrość.

Rucińska

Pokora, skromność, życzliwość, wyrozumiałość, prostota, Służba u mistrza i czystość, wytrwałość i powściągliwość, Na zmysłów świat obojętność, niesamolubność, świadomość Że narodziny, śmierć, starość i niemoc niosą cierpienie, Nielgnięcie, brak przywiązania do syna, żony czy domu, Stała niezmienność wśród zdarzeń tak miłych jak i niemiłych, I miłość na mnie wyłącznie skupiona, nieporuszona, Mieszkanie w cichej samotni, niechęć do ludzkich zbiorowisk. Trwanie przy wiedzy duchowej, wgląd w owoc poznania prawdy – Oto co zwie się poznaniem. Przeciwna jest mu niewiedza.

Szuwalska

Pokora, skromność, dobroć, cierpliwość, prostota, Poszukiwanie wiedzy u mistrzów i czystość, Stałość, samokontrola, wolność od pobudek Zmysłowych, wyrzeczenie, odrzucenie ego, Świadomość ułomności i cierpień narodzin, Śmierci, chorób, starości; wolność od przywiązań Oraz więzi z potomstwem, żoną, ciepłem domu; Spokój myśli na dobre i złe niezmącony; Ciągłe dążenie do Mnie, oddanie niezłomne; Życie w miejscach odludnych i niechęć do tłumu; Wyciszenie się w sobie, zrozumienie celu Poszukiwania prawdy – wszystko to zwę wiedzą, A poza tym istnieje tylko mrok niewiedzy.

Babkiewicz

Niewyniosłość, brak oszustwa,
niekrzywdzenie, tolerancja,
szczerość, czystość, czczenie mistrza,
stałość, siebie okiełznanie,
wstrzemięźliwość od przedmiotów
zmysłowych, brak „ja” poczucia,
w narodzinach i w chorobie,
także w śmierci i starości
zła i bólu dostrzeganie,
nielgnięcie i brak uczucia
względem dzieci, żony, domu,
stała jedność świadomości
w tym, co chciane i niechciane,
miłość, ta bez niewierności,
ku mnie dzięki jednej jodze
i w ustroniu zamieszkanie,
niechęć do zbiorowisk ludzkich,
trwanie w wiedzy o nadjaźni,
cenienie znaczenia wiedzy,
oto wiedza przedstawiona –
co przeciwne, to niewiedza.