Rāmānuja

saptame parasya brahmaṇo vāsudevasyopāsyatvam nikhilacetanācetanavastuśeṣitvam, kāraṇatvam, ādhāratvam, sarvaśarīratayā sarvaprakāratvena sarvaśabdavācyatvam, sarvaniyantṛtvam, sarvaiś ca kalyāṇaguṇagaṇais tasyaiva parataratvam, sattvarajastamomayair dehendriyatvena bhogyatvena cāvasthitair bhāvair anādikālapravṛttaduṣkṛtapravāhahetukais tasya tirodhānam, atyutkṛṣṭasukṛtahetukabhagavatprapattyā sukṛtatāratamyena ca pratipattivaiśeṣyād aiśvaryākṣarayāthātmyabhagavatprāptyapekṣayopāsakabhedam, bhagavantaṃ prepsor nityayuktatayaikabhaktitayā cātyarthaparamapuruṣapriyatvena ca śraiṣṭhyam durlabhatvaṃ ca pratipādya eṣāṃ trayāṇāṃ jñātavyopādeyabhedāṃś ca prāstauṣīt / idānīm aṣṭame prastutān jñātavyopādeyabhedān vivinakti

Śrīdhara

brahma-karmādhibhūtādi viduḥ kṛṣṇaika-cetasaḥ |
ity uktaṃ brahma-karmādi spaṣṭam aṣṭama ucyate ||

Madhusūdana

pūrvādhyāyānte te brahma tad viduḥ kṛtsnam adhyātmaṃ karma cākhilam ity ādinā sārdha-ślokena sapta-padārthā jñeyatvena bhagavatā sūtritās teṣāṃ vṛtti-sthānīyo 'yam aṣṭamo 'dhyāya ārabhyate | tatra sūtritāni sapta-vastūni viśeṣato bubhutsamānaḥ ślokābhyām | taj-jñeyatvenoktaṃ brahma kiṃ sopādhikaṃ nirupādhikaṃ vā | evam ātmānaṃ deham adhikṛtya tasminn adhiṣṭhāne tiṣṭhatīty adhyātmaṃ kiṃ śrotrādikaraṇa-grāmo vā pratyak-caitanyaṃ vā | tathā karma cākhilam ity atra kiṃ karma yajña-rūpam anyad vā vijñāntaṃ yajñaṃ tanute karmāṇi tanute 'pi ca iti śrutau dvaividhya-śravaṇāt|

Viśvanātha

pārtha-praśnottaraṃ yogaṃ miśrāṃ bhaktiṃ prasaṅgataḥ |
śuddhāṃ ca bhaktiṃ provāca dve gatī api cāsṭame ||

Baladeva

utkān pṛṣṭaḥ kramād vyākhyad brahmādīn harir aṣṭame |
yoga-miśrāṃ ca śuddhāṃ ca bhakti-mārga-dvayaṃ tathā ||

analiza syntaktyczna

arjunaḥ (Ardźuna) uvāca (powiedział):
he puruṣottama (o najlepszy z ludzi),
tat brahma (ten brahman) kim [asti] (czym jest?),  
adhy-ātmam (rządca jaźni) kim [asti] (czym jest?),
karma (czyn) kim [asti] (czym jest?),
adhi-bhūtam (rządca bytu) kim proktam (jak nazywany?),  
kim ca (i jak?) adhi-daivam (rządca bóstw) ucyate (jest nazywany).

analiza gramatyczna

arjunaḥ	–	arjuna 1i.1 m. – biały, jasny;
uvāca	–	√ vac (mówić) Perf. P 1c.1 – powiedział;
kim	–	kim  sn. 1i.1 n. – co?
tat	–	tat sn. 1i.1 n. – to;
brahma	–	brahman 1i.1 n. – duch, Weda (od: √ bṛh – zwiększać);
kim	–	kim  sn. 1i.1 n. – co?
adhy-ātmam	–	adhi-ātma 1i.1 n. – rządca jaźni, własny, Nadjaźń, Najwyższa jaźń (adhi – ponad; ātman – jaźń);
kim	–	kim  sn. 1i.1 n. – co?
karma	–	karman 1i.1 n. – czyn, działanie i jego skutki (od: √ kṛ – robić);
puruṣottama	–	puruṣa-uttama 8i.1 m. ; TP : puruṣāṇām uttameti – o najlepszy z ludzi (od: √ pur – poprzedzać, prowadzić lub √ pṝ – napełniać, odżywiać, puru – obfitość, pūru – ludzie; ut-tama – najbardziej wyniesiony, najwyższy, stopień najwyższy od: ud – ponad, wyżej);
adhi-bhūtam	–	adhi-bhūta 1i.1 n. – rządca bytu (od: adhi – ponad; √ bhū – być, PP bhūta – będący, prawdziwy);
ca	–	av. – i;
kim	–	kim  sn. 1i.1 n. – co?
proktam	–	prokta (pra- √ vac – mówić) PP 1i.1 n. – powiedziany, nazwany;
adhi-daivam	–	adhi-daiva 1i.1 n. – rządca przeznaczenia (od: adhi – ponad; √ div – jaśnieć, bawić się, deva – bóg, niebianin, daiva  – boski, związany z bogami, przeznaczenie);
kim	–	kim  sn. 1i.1 n. – co?
ucyate	–	√ vac (mówić) Praes. pass. 1c.1 – jest powiedziane, jest nazywane;

warianty tekstu

adhy-ātmaṃ → adhy-ātma / adhy-ātman / adhy-ātmā (rządca jaźni);
adhi-bhūtaṃ → ādhi-bhūtaṃ (rządca bytu);
kiṃ proktam → me proktam (powiedziany mi);

Śāṃkara

komentarz wspólny przy wersecie BhG 8.2

Rāmānuja

komentarz wspólny przy wersecie BhG 8.2

Śrīdhara

pūrvādhyāyānte bhagavatopakṣiptānāṃ brahmādhyātmādi-saptānāṃ padarthānāṃ tattvaṃ jijñāsur arjuna uvāca kiṃ tad brahmeti dvābhyām | spaṣṭo 'rthaḥ

Madhusūdana

tava mama ca samatvāt kathaṃ tvaṃ māṃ pṛcchasīti śaṅkām apanudan sarva-puruṣebhya uttamasya sarvajñasya tava na kiṃcid ajñeyam iti saṃbodhanena sūcayati he puruṣottameti | adhibhūtaṃ ca kiṃ proktaṃ pṛthivyādibhūtam adhikṛtya yat kiṃcit kāryam adhibhūta-padena vivakṣitaṃ kiṃ vā samastam eva kārya-jātam | ca-kāraḥ sarveṣāṃ praśnānāṃ samuccayārthaḥ | adhidaivaṃ kim ucyate devatā-viṣayam anudhyānaṃ vā sarvadaivateṣv ādiyta-maṇḍalādiṣv anusyūtaṃ caitanyaṃ vā

Viśvanātha

komentarz wspólny przy wersecie BhG 8.2

Baladeva

pūrvādhyāyānte mumukṣāṇāṃ jñeyatayoddiṣṭān brahmādīn saptārthān viboddhum arjunaḥ pṛcchati | kiṃ tad brahmeti kiṃ paramātma-caitanyaṃ vā | kiṃ jīvātma-caitanyaṃ vā tad brahmety arthaḥ | kim adhyātmam iti ātmānaṃ deham adhikṛtyeti nirukteḥ | śrotrādīndriya-vṛndaṃ vā sūkṣma-bhūta-vṛndaṃ vā tad iti | āvayos taulyāt kim iti māṃ pṛcchasīti śaṅkāṃ nivartayituṃ sambodhanaṃ he puruṣottameti | pareśatvāt tava sarvaṃ suviditaṃ na tu memeti bhāvaḥ | adhibhūtaṃ ca kim iti bhūtāny adhikṛtyeti nirukter ghaṭyādi-kāryaṃ vā sthūla-śarīraṃ vā tad iti | adhidaivaṃ kim iti devatā-viṣayakam anudhyānaṃ vā samaṣṭir virāṭ vā tad iti

Michalski

Ardżuna rzekł:
Co to jest Brahman, co to jest Czyn, najpodnioślejszy z ludzi? Co się nazywa najwyższym Bytem, co jest najwyższym Bóstwem?

Olszewski

Ardżuna.
Co to jest Bóg, o zabójco Mabhu i Dusza Najwyższa? co to jest Czyn? co ty nazywasz Pierwszą Istotę i Pierwszem Bóstwem?

Dynowska

Ardżuna pyta:
Czymże jest Brahman – przenajwyższe TO – a czym Karma, działanie kosmiczne, powiedz mi, o Ty z istot najwznioślejszy. Co jest wszech-żywiołów podstawą, a co Świetlistych i ich boskich energii istotą?

Sachse

Ardżuna rzekł:
Czym jest ów brahman, czym jest atman,
czym jest czyn, o Najlepszy z Mężów?
Kto stoi ponad stworzeniem i ponad bóstwem?

Kudelska

Ardżuna powiada:
Czym jest brahman, czym jest wyższy duch, czym czyn, o Najlepszy z ludzi,
O czym się mówi, iż jest podstawa materii, co jest nazwane istotą boskości?

Rucińska

Rzekł Ardżuna:
Czym jest ten Brahman? Czym dusza? Czym czyn, Najwyższy Puruszo?
Co zowie się „nadżywiołem”, a co „nadbóstwem” się mieni?

Szuwalska

Czym więc jest owa Światłość – zapytał Ardżuna –
Czym jest Dusza najwyższa; co też zwie się czynem,
Najwyższą egzystencją; co bogów istotą?

Babkiewicz

Ardźuna rzekł:
Czym jest brahman, a czym nadjaźń,
czym jest czyn, najlepszy z ludzi?
Co nazwane jest nadbytem
i co mieni się nadbóstwem?

analiza syntaktyczna

he madusūdana (o zabójco Madhu!)
atra (tutaj) adhi-yajñaḥ (rządca ofiary) kaḥ (kto).
asmin dehe (w tym ciele) saḥ katham [asti] (jak on jest?).
prayāṇa-kāle ca (i w chwili śmierci) niyatātmabhiḥ (przez tych, których jaźń jest powściągnięta) katham (jak?) [tvam] jñeyaḥ (ty poznawany) asi (jesteś).

analiza gramatyczna

adhi-yajñaḥ	–	adhi-yajña 1i.1 m. – rządca ofiary (od: adhi – ponad; √ yaj – poświęcać, składać w ofierze, czcić, yajña – ofiara, czczenie);
katham	–	av. – jak?
kaḥ	–	kim sn. 1i.1 m. – kto?;
atra	–	av. – tutaj;
dehe	–	deha 7i.1 m. – w ciele (od: √ dih – namaszczać, kleić);
asmin	–	idam sn. 7i.1 m. – w tym;
madhusūdana	–	madhu-sūdana 8i.1 m. – o zabójco Madhu (od: madhu – słodycz, imię demona; √ sūd – porządkować, zabijać, sūdana – zabicie, zniszczenia);
prayāṇa-kāle	–	prayāṇa-kāla 7i.1 m. ; TP : prayāṇasya kāla iti – w końcu czasu, w chwili śmierci (od: pra- √ yā  – odchodzić, prayāṇa – odejście, podróż, śmierć; √ kal – liczyć, kāla – czas);
ca	–	av. – i;
katham	–	av. – jak?
jñeyaḥ	–	jñeya ( √ jñā – wiedzieć) PF 1i.1 m. – do poznania, do dowiedzenia się;
asi	–	√ as (być) Praes. P 2c.1 – jesteś;
niyatātmabhiḥ	–	niyata-ātman 3i.3 m. ; BV : yeṣām ātmā niyato ‘sti taiḥ – przez tych, których jaźń jest powściągnięta (od: ni- √ yam – zatrzymywać, PP niyata – zatrzymany; ātman – jaźń);

warianty tekstu

adhi-yajñaḥ → ādhi-yajñaḥ (rządca ofiary);
adhi-yajñaḥ kathaṃ ko ‘tra → adhi-yajñaś ca kas tatra  (i kim jest tutaj rządca ofiary?);
prayāṇa-kāle ca → prayāṇa-kāle ‘pi (choć w czasie śmierci);

Śāṃkara

te brahma tad viduḥ kṛtsnam ity ādinā bhagavatārjunasya praśna-bījāni upadiṣṭani | atas tat-praśnārtham arjuna uvāca—

Rāmānuja

jarāmaraṇamokṣāya bhagavantam āśritya yatamānānāṃ jñātavyatayoktaṃ tad brahma adhyātmaṃ ca kim iti vaktavyam / aiśvaryārthīnāṃ jñātavyam adhibhūtam adhidaivaṃ ca kim? trayāṇāṃ jñātavyo 'dhiyajñaśabdanirdiṣṭaś ca kaḥ? tasya cādhiyajñabhāvaḥ katham? prayāṇakāle ca ebhis tribhir niyatātmabhiḥ kathaṃ jñeyo 'si?

Śrīdhara

kiṃ ca – adhiyajña iti | atra dehe you yajño nivartate tasmin ko 'dhiyajño 'dhiṣṭhātā | prayojakaḥ phala-dātā ca ka ity arthaḥ | svarūpaṃ pṛṣṭvādhiṣṭhāna-prakāraṃ pṛcchati – kathaṃ kena prakāreṇāsāv asmin dehe sthito yajñam adhitiṣṭhantīty arthaḥ | yajña-grahaṇaṃ sarva-karmaṇām upalakṣaṇārtham | anta-kāle ca niyata-cittaiḥ puruṣaiḥ kathaṃ kenopāyena jñeyo 'si

Madhusūdana

adhiyajño yajñam adhigato devatātmā vā para-brahma vā | sa ca kathaṃ kena prakāreṇa cintanīyaḥ | kiṃ tādātmyena kiṃ vātyantābhedena | sarvathāpi sa kim asmin dehe vartate tato bahir vā | dehe cet sa ko 'tra buddhyādis tad-vyatirikto vā | adhiyajñaḥ kathaṃ ko 'treti na praśna-dvayam | kintu saprakāra eka eva praśna iti draṣṭavyam | parama-kāruṇikatvād āyāsenāpi sarvopadrava-nivārakasya bhagavato 'nāyāsena mat-sanehopadrava-nivāraṇam īṣatkaram ucitam eveti sūcayan sambodhayati he madhusūdaneti

Viśvanātha

pūrvādhyāyānte brahmādi-sapta-padārthānāṃ jñānaṃ bhagavatoktam | atra teṣāṃ tattvaṃ jijñāsuḥ pṛcchati dvābhyām | atra dehe ko 'dhiyajño yajñādhiṣṭhātā, sa cāsmin dehe kathaṃ jñeya ity uttarasyānusaṅgī

Baladeva

adhiyajñaḥ ka iti yajñam adhigata indrādir vā viṣṇur vā sa iti | katham iti tasyādhiyajña-bhāvaḥ katham ity arthaḥ | etat sarvaṃ mat-sandeha-nivāraṇaṃ taveṣatkaram iti bodhayituṃ sambodhanaṃ – he madhusūdaneti | prayāṇeti tadā sarvendriya-vyagratayā citta-samādhānāsmabhavād iti bhāvaḥ

Michalski

Co się nazywa najwyższą Ofiarą i jakżeż ona jest w tym ciele, zabójco Madhu? i jak mogą poznać cię w godzinie śmierci ci, którzy ducha swego ujarzmili?

Olszewski

Jakże ten, który mieszka tu w tem ciele, może być Pierwszą Ofiarą? I jak w dzień śmierci możesz ty być w myśli ludzi, którzy siebie opanowali?

Dynowska

Co jest, tu na ziemi, ofiar zasadniczym podłożem i jak, o wielki Madhu Pogromco, może Cię poznać w ostatnią godzinę żywota człowiek duchowi poddany?

Sachse

Jaka jest i skąd się w tym ciele bierze ofiara,
Pogromco Madhu?
I w jaki sposób ci, którzy opanowali samych siebie,
mają cię poznać w chwili śmierci?

Kudelska

Gdzież tu, w tym ciele, tkwi istota ofiary, Madhusudano,
Jakże będziesz mógł być poznanym w ostatniej chwili życia przez ludzi sercem ci oddanych?

Rucińska

Kto jest i jak „nadofiarą” w tym ciele, Zabójco Madhu?
I w jaki sposób skupionym dajesz się poznać w czas śmierci?

Szuwalska

Co stanowi podstawę ofiar w ziemskim ciele;
I jak, Madhusudhano, w ostatniej godzinie
Panujący nad sobą poznać Ciebie mogą?

Babkiewicz

Kto jest tutaj nadofiarą
i jak w ciele on przebywa?
Jak cię powściągliwy pozna
w chwili śmierci, Madhugromco?

analiza syntaktyczna

śrī-bhagavān (chwalebny Pan) uvāca (rzekł):
paramam (najwyższe) akṣaram (niezniszczalne) brahma [ucyate] (jest nazywane brahmanem),
sva-bhāvaḥ (własna natura) adhy-ātmam (rządcą jaźni) ucyate (jest zwane),
bhūta-bhāvodbhava-karaḥ (twórca istnienia i powstania istot) visargaḥ (emanacja) karma-saṃjñitaḥ (nazywana czynem).

analiza gramatyczna

śrī-bhagavān	–	śrī-bhagavant 1i.1 m. ; TP : śriyā yukto bhagavān iti – Pan połączony z majestatem (od: śrī – blask, majestat, fortuna; √ bhaj – dzielić, dostarczać, radować się, oddawać cześć, bhaga – dział, udział, pomyślność, majątek; -mant / -vant – sufiks oznaczający posiadacza, bhagavant – posiadacz fortuny);
uvāca	–	√ vac (mówić) Perf. P 1c.1 – powiedział;
akṣaram	–	a-kṣara 1i.1 n. – niezniszczalny, głoska (od: √ kṣar – zmniejszać się, znikać, kṣara – zniszczalny, ginący);
brahma	–	brahman 1i.1 n. – duch, Weda (od: √ bṛh – zwiększać);
paramam	–	parama 1i.1 n. – najdoskonalsze, najlepsze (stopień najwyższy od: para – daleki, odległy, poza, wcześniejszy, późniejszy, starożytny, ostateczny);
sva-bhāvaḥ	–	sva-bhāva 1i.1 m. ; TP : svasya bhāva – własna natura, naturalna rzeczy (od: sva – własny, swój; bhāva – byty, stany, natury);
adhy-ātmam	–	adhi-ātma 1i.1 n. – rządca jaźni, Nadjaźń, Najwyższa jaźń (adhi – ponad; ātman – jaźń);
ucyate	–	√ vac (mówić) Praes. pass. 1c.1 – mówi się o nim, jest nazywany;
bhūta-bhāvodbhava-karaḥ	–	bhūta-bhāva-udbhava-kara 1i.1 m. ; DV / TP : bhūtānāṃ bhāvam udbhavaṃ ca kara iti – twórca istnienia i wyłonienia się istot (od: √ bhū – być, PP bhūta – będący, prawdziwy, świat, istoty, byty; √ bhū – być, bhāva – bycie, istnienie, charakter, uczucie; ud- √ bhū – powstawać, wyłaniać się, udbhava – wyłonienie się, powstanie; √ kṛ – robić, kara – twórca, sprawca);
visargaḥ	–	vi-sarga 1i.1 m. – emanacja, stworzenie (od: vi- √ sṛj – wypuszczać, emitować);
karma-saṃjñitaḥ	–	karma-saṃjñita 1i.1 m. – nazwane czynem (od: √ kṛ – robić, karman – czyn, działanie i jego skutki; sam- √ jñā – być jednej opinii, rozumieć, caus. PP saṃjñita – uczynione znanym, zakomunikowane, nazywane);

warianty tekstu

brahma paramaṃ → paramaṃ brahma (najwyższy brahman);
‘dhy-ātmam → ‘dhy-ātma (rządca jaźni);
karma-saṃjñitaḥ → karma-saṃjñitam / karma-saṃjñakaḥ (nazywane czynem);

Śāṃkara

eṣāṃ praśnānāṃ yathā-kramaṃ nirṇayāya śrī-bhagavān uvāca—

akṣaraṃ na kṣaratīty akṣaraṃ para ātmā, etasya vākṣarasya praśāsane gārgi [bhāvātmauttaṃ 3.8.9] iti śruteḥ | oṃkārasya ca om ity ekākṣaraṃ brahma [gītā 8.13] iti pareṇa viśeṣaṇād agrahaṇam | paramam iti ca niratiśaye brahmaṇy akṣare upapannataraṃ viśeṣaṇam | tasyaiva parasya brahmaṇaḥ pratidehaṃ pratyag-ātma-bhāvaḥ svabhāvaḥ | svo bhāvaḥ svabhāvo’dhyātmam ucyate | ātmānaṃ deham adhikṛtya pratyag-ātmatayā pravṛttaṃ paramārtha-brahmāvasānaṃ vastu svabhāvo’dhyātmam ucyate’dhyātma-śabdenābhidhīyate | bhūta-bhāvodbhava-karo bhūtānāṃ bhāvo bhūta-bhāvas tasya udbhavo bhūta-bhāvodbhavas taṃ karotīti bhūta-bhāvodbhava-karaḥ, bhūta-vastūtpatti-kara ity arthaḥ | visargo visarjanaṃ devatoddeśena caru-puroḍāśāder dravyasya parityāgaḥ | sa eṣa visarga-lakṣaṇo yajñaḥ karma-saṃjñitaḥ karma-śabdita ity etat | etasmāt hi bīja-bhūtād vṛṣṭyaādi-krameṇa sthāvara-jaṅgamāni bhūtāny udbhavanti

Rāmānuja

tadbrahmeti nirdiṣṭaṃ paramam akṣaraṃ na kṣaratīty akṣaram, kṣetrajñasamaṣṭirūpam / tathā ca śrutiḥ, „avyaktam akṣare līyate akṣaraṃ tamasi līyate” ityādikā / paramam akṣaraṃ prakṛtivinirmuktam ātmasvarūpam / svabhāvo 'dhyātmam ucyate / svabhāvaḥ prakṛtiḥ / anātmabhūtam, ātmani saṃbadhyamānaṃ bhūtasūkṣmatadvāsanādikaṃ pañcāgnividyāyāṃ jñātavyatayoditam / tadubhayaṃ prāpyatayā tyājyatayā ca mumukṣubhir jñātavyam / bhūtabhāvodbhavakaro visargaḥ karmasaṃjñitaḥ / bhūtabhāvaḥ manuṣyādibhāvaḥ; tadudbhavakaro yo visargaḥ, „pañcamyām āhutāv āpaḥ puruṣavacaso bhavanti” iti śrutisiddho yoṣitsaṃbandhajaḥ, sa karmasaṃjñitaḥ / tac cākhilaṃ sānubandham udvejanīyatayā, pariharaṇīyatayā ca mumukṣubhir jñātavyam / pariharaṇīyatayā cānantaram eva vakṣyate, „yad icchanto brahmacaryaṃ caranti” iti

Śrīdhara

praśna-krameṇaivottaraṃ śrī-bhagavān uvāca akṣaram iti tribhiḥ | na kṣarati na calatīty akṣaram | nanu jīvo 'py akṣaraḥ | paramaṃ yad akṣaraṃ jagato mūla-kāraṇaṃ tad braham | etad vai tad akṣaraṃ gārgi brāhmaṇā abhivadantīti śruteḥ | svasyaiva brahmaṇa evāṃśatayā jīva-rūpeṇa bhavanaṃ svabhāvaḥ | sa evātmānaṃ deham adhikṛtya bhoktṛtvena vartamāno 'dhyātma-śabdenocyate ity arthaḥ | bhūtānāṃ jarāyujādīnāṃ bhāva utpattiḥ | udbhavaś ca utkṛṣṭatvena bhavanam udbhavaḥ |

agnau prāstāhutiḥ samyag ādityam upatiṣṭhate |
ādityāj jāyate vṛṣṭir vṛṣṭer annaṃ tataḥ prajā ||

iti krameṇa vṛddhiḥ | tau bhūta-bhāvodbhavau karoti yo visargo devatoddeśena dravya-tyāga-rūpo yajñaḥ | sarva-karmaṇām upalakṣaṇam etat sa ca karma-śabda-vācyaḥ

Madhusūdana

evaṃ saptānāṃ praśnānāṃ krameṇottaraṃ tribhiḥ ślokaiḥ | praśna-krameṇa hi nirṇaye praṣṭur abhīṣṭa-siddhir anāyāsena syādity abhiprāyavān bhagavān atra śloke praśna-trayaṃ krameṇa nirdhāritavān | evaṃ dvitīya-śloke 'pi praśna-trayaṃ tṛtīya-śloke tv ekam iti vibhāgaḥ | nirupādhikam eva brahmātra vivakṣitaṃ brahma-śabdena na tu sopādhikam iti prathama-praśnasyottaram āha – akṣaraṃ na kṣaratīty avināśi aśnute vā sarvam iti sarva-vyāpakam | etad vai tad akṣaraṃ gārgi brāhmaṇā abhivadanty asthūlam anaṇu ity ādy upakramya etasya vā akṣarasya praśāsane gārgi sūryā-candramasau vidhṛtau tiṣṭhataḥ nānyad ato 'sti draṣṭṛ śrutir ityādi madhye parāmṛśya etasmin tu khalv akṣarae gārgy ākāśa otaś ca protaś ca ity upasaṃhṛtaṃ śrutyā | sarvopādhi-śūnyaṃ sarvasya praśāsitṛ, avyākṛtākāśāntasya kṛtsnasya prapañcasya dhārayitṛ | asmiṃś ca śarīrendriya-saṃghāte vijñātṛ | nirupādhikaṃ caitanyaṃ tad iha brahmeti vivakṣitam | etad eva vivṛṇoti paramam iti | paramaṃ sva-prakāśa-paramānanda-rūpaṃ praśāsanasya kṛtsna-jaḍa-varga-dhāraṇasya ca liṅgasya tatraivopapatteḥ | akṣaram ambarānta-dhṛteḥ (Vs 1.3.10) iti nyāyāt |

na tv ihākṣara-śabdasya varṇa-mātre rūḍhatvāc chruti-liṅgādhikaraṇa-nyāya-mūlakena rūḍhir yogam apaharati iti nyāyena rathakāra-śabdena jāti-viśeṣavat-praṇavākhyam akṣaram eva grāhyaṃ tatrokta-liṅga-sambhavāt | om ity ekākṣaraṃ brahmeti ca pareṇa viśeṣaṇāt ānaarthakya-pratihatānāṃ viparītaṃ balābalam iti nyāyāt | varṣāsu rathakāra ādadhīta ity atra tu jāti-viśeṣe nāsty asambhava iti viśeṣaḥ | ananyathā-siddhena tu liṅgena śruter bādhaḥ ākāśas tal-liṅgāt ity ādau vivṛtaḥ | etāvāṃs tv iha viśeṣaḥ | ananyathā-siddhena liṅgena śruter bādhe yatra yogaḥ sambhavati tatra sa eva gṛhyate mukhyatvāt | yathājyaiḥ stuvate pṛṣṭaiḥ stuvata ity ādau | yathā cātraivākṣara-śabde | yatra tu yogo 'pi na sambhavati tatra gauṇī vṛttir yathākāśa-prāṇādi-śabdeṣu | ākāśa-śabdasyāpi brahmaṇi ā samantāt kāśata iti yogaḥ sambhavatīti cet | sa eva gṛhyatām iti pañcapādīkṛtaḥ | tathā ca parāmarṣaṃ sūtraṃ prasiddheś ca (Vs 1.3.17) iti | kṛtam atra vistareṇa |

tad evaṃ kiṃ tad brahmeti nirṇītam | adhunā kim adhyātmam iti nirṇīyate | yad akṣaraṃ brahmety uktaṃ tasyaiva svabhāvaḥ svo bhāvaḥ svarūpaṃ pratyak-caitanyaṃ na tu svasya bhāva iti ṣaṣṭhī-samāsaḥ | lakṣaṇāprasaṅgāt, ṣaṣṭhī-tatpuruṣa-bādhena karma-dhāraya-parigrahasya śruta-padārthānvayena viṣāda-sthapaty-adhikaraṇa-siddhatvāt | tasmān na brahmaṇaḥ saṃbandhi kintu brahma-svarūpam eva | ātmānaṃ deham adhikṛtya bhoktṛtayā vartamānam adhyātmam ucyate 'dhyātma-śabdenābhidhīyate na karaṇa-grāma ity arthaḥ |

yāga-dāna-homātmakaṃ vaidikaṃ karmaivātra karma-śabdena vivikṣitam iti tṛtīya-praśnottaram āha bhūtānāṃ bhavana-dharmakāṇāṃ sarveṣāṃ sthāvara-jaṅgamānāṃ bhāvam utpattim udbhavaṃ vṛddhiṃ ca karoti yo visargas tyāgasta-tac-chāstra-vihito yāga-dāna-homātmakaḥ sa iha karma-saṃjñitaḥ | karma-śabdenokta iti yāvat | tatra devatoddeśena dravya-tyāgo yāga uttiṣṭhad dhomo vaṣaṭ-kāra-prayogāntaḥ | sa evopaviṣṭa-homaḥ svāhā-kāra-prayogānta āsecana-paryanto homaḥ | para-svatvāpatti-paryantaḥ svatva-tyāgo dānam | sarvatra ca tyāgāṃśo 'nugataḥ | tasya ca bhā̆ta-bhāvodbhava-karatvam-

agnau prāstāhutiḥ samyag ādityam upatiṣṭhate |
ādityāj jāyate vṛṣṭir vṛṣṭer annaṃ tataḥ prajāḥ || iti smṛteḥ |

te vā ete āhutī hute utkrāmataḥ ity ādi śruteś ca

Viśvanātha

uttaram āha akṣaram iti | na kṣaratīti akṣaraṃ nityaṃ yat paramaṃ tad brahma– etad vai tad akṣaraṃ gārgi brāhmaṇā abhivadantīti śruteḥ | svabhāvaḥ svātmānaṃ dehādhyāsa-vaśād bhāvayati janayatīti svabhāvaḥ jīvaḥ | yad vā svaṃ bhāvayati paramātmānaṃ prāpayatīti svabhāvaḥ śuddha-jīvo 'dhyātmam ucyate | adhyātma-śabda-vācya ity arthaḥ | bhūtair eva bhāvānāṃ manuṣyādi-dehānām udbhavaṃ karotīti sa visargo jīvasya saṃsāraḥ karma-janyatvāt karma-saṃjñaḥ | karma-śabdena jīvasya saṃsāra ucyata ity arthaḥ

Baladeva

evaṃ pṛṣṭo bhagavān krameṇa saptānām uttaram āha akṣaram iti | na kṣaratīti nirkter akṣaraṃ yat paramaṃ dehādi-viviktaṃ jīvātma-caitanyaṃ tan mayā brahmety ucyate | tasyākṣara-śabdatvaṃ brahma-śabdatvaṃ ca-avyaktam akṣare līyate 'kṣaraṃ tamasi līyate tama ekībhavati parasminn iti vijñānaṃ brahma ced veda iti śruteḥ |

svabhāva iti | svasya jīvātmanaḥ sambandhī yo bhāvo bhūta-sūkṣma-tad-vāsanā-lakṣaṇa-padārthaḥ | pañcāgni-vidyāyāṃ paṭhitas tad-ātmani saṃbadhyamānatvān mayādhyātmam ucyate |

bhūteti teṣāṃ sūkṣmāṇāṃ bhūtānāṃ sthūlais taiḥ saṃpṛktānāṃ bhāvo manuṣyādi-lakṣaṇas tad-udbhava-karas tad-utpādako yo visargaḥ sa karma saṃjñitaḥ | jyotiṣṭomādi-karmaṇā svargam āsādya tasmin deva-dehena tat-karmopabhujya-bhāṇḍa-saṃkrānta-ghṛta-śeṣavad-bhogorvarito yaḥ karma-śeṣo bhuvi manuṣyādi-deha-lābhāya visṛṣṭas tan mayā karmocyate | chāndogye dyu-parjanya-pṛthivī-puruṣa-yoṣitsu pañcasv agniṣu śraddhā-soma-vṛṣṭy-anna-retāṃsi kramāt pañcāhutayaḥ paṭhyante | tatrāyam arthaḥ – vaidiko jīva iha loke 'smayāni dadhy-ādīni śraddhayā juhoti | tā dadhy-ādimayyaḥ pañcīkṛtatvāt pañca-bhūta-rūpā āpaḥ śraddhayā hutatvāt śraddhākhyāhuti-svarūpeṇa tasmin jīve saṃbaddhās tiṣṭhanti | atha tasmin mṛte tad-indriyādhiṣṭhātāro devās tā dyulokāgnau juhvati | tadvantaṃ jīvaṃ divaṃ nayantīty arthaḥ | hutāstāḥ soma-rājākhya-divya-dehatayā pariṇamante tena dehena sa tatra karma-phalāni bhuṅkte | tad-bhogāvasāne 'smayo jīvavān dehais tair devaiḥ parjanyāgnau huto vṛṣṭir bhavati | vṛṣṭi-bhūtās tāḥ sajīvāḥ pṛthivy-agnau tair hutā brīhy-ādy-anna-bhāvaṃ labhante | anna-bhūtāḥ sajīvās tāḥ puruṣāgnau hutā reto-bhāvaṃ bhajante | reto-bhūtāḥ sa-jīvās tā yoṣid-agnau tair hutā garbhātmanā sthitā manuṣya-bhāvaṃ prayāntīti tad-bhāva-hetur anuśaya-śabda-vācyaḥ karma-śeṣaḥ karmeti | evam evoktaṃ sūtrakṛtā tad-antara-pratipattau ity ādibhiḥ

Michalski

Wzniosły rzekł:
Brahman jest najwyższem Nieprzemijającem, istotą jego jest najwyższa Dusza, – Czynem jest działalność tworząca, która powoduje powstanie i rozwój istot.

Olszewski

Błogosławiony.
Nazywam Bogiem pierwiastek nieoznaczony najwyższy i niepodzielny; Duszą najwyższą – substancyę wewnętrzną; Czynem – emanacyę, która powołuje stworzenia do egzystencyi materyalnej;

Dynowska

Pan rzecze:
Pra-odwieczny Niezmienny – to Brahman; Jego istotnej natury treść – to Ducha najczystszy rdzeń; najpierwszy ruch twórczy, z którego byt wszelki powstaje – pra-działaniem się zowie.

Sachse

Czcigodny rzekł:
Brahman jest tym, co najwyższe i nieprzemijalne.
Najgłębszą istotę [każdego] zwie się atmanem.
Natomiast siła,
która powołuje wszelkie stworzenia do życia,
uznawana jest za czyn.

Kudelska

Czcigodny pan rzecze:
Niezmienny jest brahman i wyższy ponad wszystko, nazywany jest:
„Ten który istnieje sam przez się” i najwyższym duchem;
Czynem jest nazywana przyczyna stwórcza, która wszelki byt do życia powołuje.

Rucińska

Rzekł Pan:
Trwałe, najwyższe – to Brahman. Natura jego – to dusza.
Dar, życie i wzrost dający istotom, czynem jest zwany.

Szuwalska

Działanie, co powstania życia jest przyczyną
Oraz życia rozwoju, nazywa się czynem.
Najwyższą egzystencją jest wszelkiej natury
Zmienność i przemijanie,

Babkiewicz

Chwalebny Pan rzekł:
Dalekie, niezmienne – brahman.
Nadjaźń to natura rzeczy.
Czynem zaś zwą emanację –
sprawcę stanów i stwarzania.

analiza syntaktyczna

he deha-bhṛtāṃ vara (o najlepszy wśród noszących ciało!),
kṣaraḥ (zniszczalne) bhāvaḥ (istnienie) adhi-bhūtam [ucyate] (jest nazywane rządcą bytu),
puruṣaḥ ca (a Mąż) adhi-daivatam [ucyate] (jest nazywany rządcą bóstw).
atra dehe (w tym ciele) aham eva (ja właśnie) adhi-yajñaḥ [asmi] (jestem rządcą ofiary).

analiza gramatyczna

adhi-bhūtam	–	adhi-bhūta 1i.1 n. – rządca bytu (od: adhi – ponad; √ bhū – być, PP bhūta – będący, prawdziwy);
kṣaraḥ	–	kṣara 1i.1 m. – zniszczalny, ginący (od: √ kṣar – zmniejszać się, znikać);
bhāvaḥ	–	bhāva 1i.1 m. – egzystencja, istnienie, natura, emocje (od: √ bhū – być);
puruṣaḥ	–	puruṣa 1i.1 m. – człowiek (od: √ pur – poprzedzać, prowadzić lub √ pṝ – napełniać, odżywiać, puru – obfitość, pūru – ludzie);
ca	–	av. – i;
adhi-daivatam	–	adhi-daivata 1i.1 n. – rządca bóstw (od: adhi – ponad; √ div – jaśnieć, bawić się, devatā  – bóstwo, daivata  – boski, związany z bóstwem);
adhi-yajñaḥ	–	adhi-yajña 1i.1 m. – rządca ofiary (od: adhi – ponad; √ yaj – poświęcać, składać w ofierze, czcić, yajña – ofiara, czczenie);
aham	–	asmat sn. 1i.1 – ja;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
atra	–	av. – tutaj;
dehe	–	deha 7i.1 m. – w ciele (od: √ dih – namaszczać, kleić);
deha-bhṛtām	–	deha-bhṛt 6i.3 m. ; ye dehaṃ bibhrati teṣām – wśród tych, którzy noszą ciało (od: √ dih – namaszczać, kleić, deha – forma, kształt, ciało; √ bhṛ – nieść, trzymać, dzierżyć, bhṛt – na końcu złożeń: noszący, utrzymujący);
vara	–	vara 8i.1 m. – wybrany, najlepszy, doskonały (od: √ vṛ – wybierać, lubić);

warianty tekstu

adhi-bhūtaṃ kṣaro → adhi-bhūto ‘kṣaro / adhi-bhūtaṃ karo / adhi-bhūtākṣaro (niezniszczalne to rządca bytu / twórca to rządca bytu / niezniszczalny rządca bytu);
cādhi-daivatam → cādi-daivatam / cādya-daivatam (i pierwsze bóstwo);
adhi-yajño 'ham → adhi-yajñoṃ tam / adhi-yajño 'yam  (ten rządca ofiary);

Śāṃkara

adhibhūtaṃ prāṇi-jātam adhikṛtya bhavatīti | ko’sau ? kṣaraḥ kṣaratīti kṣaro vināśī, bhāvo yat kiṃcit janimat vastv ity arthaḥ | puruṣaḥ pūrṇam anena sarvam iti, puri śayanāt vā, puruṣaḥ ādityāntargato hiraṇyagarbhaḥ, sarva-prāṇi-karaṇānām anugrāhakaḥ, so’dhidaivatam | adhiyajñaḥ sarva-yajñābhimāninī viṣṇv-ākhyā devatā, yajño vai viṣṇuḥ [sthitaittsarv 1.7.4] iti śruteḥ | sa hi viṣṇur aham eva | atrāsmin dehe yo yajñas tasyāham adhiyajñaḥ | yajño hi deha-nirvartyatvena deha-samavāyīti dehādhikaraṇo bhavati, deha-bhṛtāṃ vara!

Rāmānuja

aiśvaryārthināṃ jñātavyatayā nirdiṣṭam adhibhūtaṃ kṣaro bhāvaḥ viyadādibhūteṣu vartamānaḥ tatpariṇāmaviśeṣaḥ kṣaraṇasvabhāvo vilakṣaṇaḥ śabdasparśādis sāsrayaḥ / vilakṣaṇāḥ sāśrayāś śabdasparśarūparasagandhāḥ aiśvaryārthibhiḥ prāpyās tair anusandheyāḥ / puruṣaś cādhidaivatam adhidaivataśabdanirdiṣṭaḥ puruṣaḥ adhidaivatam devatopari vartamānaḥ, indraprajāpatiprabhṛtikṛtsnadaivatopari vartamānaḥ, indraprajāpatiprabhṛtīnāṃ bhogyajātad vilakṣaṇaśabdāder bhoktā puruṣaḥ / sā ca bhoktṛtvāvasthā aiśvaryārthibhiḥ prāpyatayānusandheyā / adhiyajño 'ham eva / adhiyajñaḥ yajñair ārādhyatayā vartamānaḥ / atra indrādau mama dehabhūte ātmatayāvasthito 'ham eva yajñair ārādhya iti mahāyajñādinityanaimittikānuṣṭhānavelāyāṃ trayāṇām adhikāriṇām anusandheyam etat

Śrīdhara

kiṃ ca adhibhūtam iti | kṣaro vinaśvaro bhāvo dehādi-padārthaḥ | bhūtaṃ prāṇi-mātram adhikṛtya bhavatīty adhibhūtam ucyate | puruṣo vairājaḥ sūrya-maṇḍala-madhyavartī svāṃśa-bhūta-sarva-devatānām adhipatir adhidaivatam ucyate | adhidaivatam adhiṣṭhātrī devatā |
sa vai śarīrī prathamaḥ sa vai puruṣa ucyate |
ādikartā sa bhūtānāṃ brahmāgre samavartata || iti śruteḥ |

atrāsmin dehe 'ntaryāmitvena sthito 'ham evādhiyajño yajñādi-karma-pravartakas tat-phala-dātā ca | katham ity asyāpy uttaram anenaivoktaṃ bhraṣṭavyam | antaryāmiṇo 'saṅgatvādibhir guṇair jīva-vailakṣaṇyena dehāntarvartitvasya prasiddhatvāt | tathā ca śrutiḥ-

dvā suparṇā sayujā sakhāyā
samānaṃ vṛkṣaṃ pariṣasvajāte |
tayor anyaḥ pippalaṃ svādv atty
anaśnann anyo 'bhicākaśīti || [MuṇḍU 7.1.1]

deha-bhṛtāṃ madhye śreṣṭheti sambodhayaṃs tvam apy evambhūtam antaryāmiṇaṃ parādhīna-sva-pravṛtti-nivṛtty-anvaya-vyatirekābhyāṃ boddhum arhasīti sūcayati

Madhusūdana

sampraty agrima-praśna-trayasyottaram āha adhibhūtam iti | kṣaratīti kṣaro vināśī bhāvo yat kiṃcij janimad vastu bhūtaṃ prāṇi-jātam adhikṛtya bhavatīty adhibhūtam ity ucyate | puruṣo hiraṇyagarbhaḥ samaṣṭi-liṅgātmā vyaṣṭi-sarva-karaṇānugrāhakaḥ ātmaivedam agra āsīt puruṣavidhaḥ ity upakramya sa yat pūrvo 'smāt sarvasvmāt sarvān pāpmana auṣattasmāt puruṣaḥ ity ādi-śrutyā pratipāditaḥ | ca-kārāt-

sa vai śarīrī prathamaḥ sa vai puruṣa ucyate |
ādikartā sa bhūtānāṃ brahmāgre samavartata ||

ity ādi-smṛtyā ca pratipāditaḥ | adhidaivataṃ daivatāny ādityādīn adhikṛtya cakṣur-ādi-karaṇāny anugṛhṇātīti | tathocyate adhiyajñaḥ sarva-yajñādhiṣṭhātā sarva-yajña-phala-dāyakaś ca | sarva-yajñābhimāninī viṣṇv-ākhyā devatā yajño vai viṣṇuḥ iti śruteḥ | sa ca viṣṇur adhiyajño 'haṃ vāsudeva eva na mad-bhinnaḥ kaścit | ataeva para-brahmaṇaḥ sakāśād atyantābhedenaiva pratipattavya iti katham iti vyākhyātam | sa cātrāsmin manuṣya-dehe yajña-rūpeṇa vartate buddhyādi-vyatirikto viṣṇu-rūpatvāt | etena sa kim asmin dehe tato bahir vā dehe cet ko 'tra buddhyādis tad vyatirikto veti sandeho nirastaḥ | manuṣya-dehe ca yajñasyāvasthānaṃ yajñasya manuṣya-deha-nirvartyatvāt | puruṣo vai yajñaḥ puruṣas tena yajño yad enaṃ puruṣas tanute ity ādi śruteḥ |

he deha-bhṛtāṃ vara sarva-prāṇināṃ śreṣṭheti sambodhayan pratikṣaṇaṃ mat-sambhāṣaṇāt kṛtakṛtyas tvam etad-bodha-yogyo 'sīti protsāhayaty arjunaṃ bhagavān | arjunasya sarva-prāṇi-śreṣṭhatvaṃ bhagavad-anugrahātiśaya-bhājanatvāt prasiddham eva

Viśvanātha

kṣaro naśvaro bhāvaḥ padārtho ghaṭa-paṭādir adhibhūtam adhibhūta-śabda-vācyaḥ puruṣaḥ samaṣṭi-virāḍ-adhidaivata-śabda-vācyaḥ | adhikṛtya vartamānāni sūryādi-daivatāni yatra iti tan-nirukteḥ | atra dehe 'dhiyajño yajñādi-karma-pravartako 'ntaryāmy ahaṃ mad-aṃśakatvād aham evety eva-kāreṇa kathaṃ jñeya ity asyottaram antaryāmitve 'ham eva mad-abhinnatve naiva jñeyo na tu adhyātmādir ive mad-bhinnatvenety arthaḥ | dehe deha-bhṛtāṃ vareti tvaṃ tu sākṣān mat-sakhatvāt sarva-śreṣṭha eva bhavasīti bhāvaḥ

Baladeva

adhīti | kṣaraḥ pratikṣaṇa-pariṇāmī bhāvaḥ sthūlo dehaḥ sa mayādhibhūtam it ucyate | bhūtaṃ prāṇinam adhikṛtya bhavatīti vyutpatteḥ | puruṣaḥ samaṣṭi-virāṭ sa mayādhidaivam ity ucyate adhikṛtya vartamānāny ādityādīni daivatāny atreti vyutpatteḥ | atra dehe 'dhiyajño yajñam adhikṛtya vartata iti vyutpattes tat-pravartakas tat-phala-pradaś cāham eva | pratyākhyeyāni tu svayam evohyāni | eva-kāreṇa svasmāt tasya bhedo nirākṛtaḥ | anena katham ity asyāpy uttaram uktaṃ prādeśa-mātra-vapustvenāntar-niyamayann ahaṃ yajñādi-pravartaka ity arthaḥ | tathā ca mad-arcā-sevanād etān brahmādīn saptārthān svarūpato ’ śrameṇa vindatīti | tatra brahmādhiyajñau prāpyatayādhyātmādīni tu heyatayeti

Michalski

Najwyższy Byt – to zmienność płynąca istnienia, Purusza – to najwyższe bóstwo, najwyższa Ofiara – to ja w tym ciele, o najlepszy z ludzi!

Olszewski

Pierwszą Istotą – substancyę podzielną; Pierwszem Bóstwem – pierwiastek męski; Pierwszą Ofiarą jestem ja sam, wcielony, o najlepszy z ludzi.

Dynowska

Wszech-żywiołów rdzenną podstawą jest Moja przemijająca, zmienna natura; zaś Świetlistych – życiotwórczych, wszechprzenikających energii – Purusza, kosmiczny Duch; a ofiar wszystkich tu na ziemi podstawą jestem Ja Sam, o najlepszy z ludzi.

Sachse

Byt przemijalny leży u podstaw stworzeń,
Istotą bóstwa jest purusza,
Ja zaś, o Najlepszy ze Śmiertelnych,
jestem tu, w ciele, uosobieniem ofiary.

Kudelska

Podstawą wszelkiego stworzenia jest zmienna natura, podstawą boskości
– purusza,
A istota ofiary tkwi w moim ciele, o Wybrany Spośród Ludzi.

Rucińska

Znikomy byt – to nadżywiol. Purusza zaś jest nadbóstwem.
Jam w ciele jest nadofiarą, najlepszy spośród wcielonych!

Szuwalska

a istotą bogów
– Purusza – Bóg najwyższy. Ja, w tym oto ciele,
Jestem ofiar podstawą, o najlepszy z ludzi.

Babkiewicz

Nadbyt stanem jest zniszczalnym,
a zaś Człowiek jest nadbóstwem.
Nadofiarą jam jest w ciele,
o najlepszy wśród wcielonych.

analiza syntaktyczna

anta-kāle ca (a w chwili śmierci) yaḥ (kto) mām eva (wyłącznie mnie) smaran (rozpamiętujący)
kalevaram (ciało) muktvā (porzuciwszy) prayāti (odchodzi),
saḥ (on) mad-bhāvam (do mojego stanu) yāti (idzie).
atra (tutaj) saṃśayaḥ (wątpliwość) na asti (nie jest).

analiza gramatyczna

anta-kāle	–	anta-kāla 7i.1 m. ; TP : antasya kāla iti – w końcu czasu, w chwili śmierci (od: anta – koniec, śmierć, granica; √ kal – liczyć, kāla – czas);
ca	–	av. – i;
mām	–	asmat sn. 2i.1 – mnie;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
smaran	–	smarant ( √ smṛ – myśleć, pamiętać) PPr 1i.1 m. – pamiętający, rozmyślający;
muktvā	–	√ muc (wyzwalać, uwalniać) absol. – uwolniwszy, wyzwoliwszy;
kalevaram	–	kalevara 2i.1 m. – ciało;
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
prayāti	–	pra- √ yā (iść, odchodzić) Praes. P 1c.1 – idzie, odchodzi, umiera;
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – on;
mad-bhāvam	–	mad-bhāva 2i.1 m. – do mojego stanu (od: mat – forma pierwszej osoby l. pojedynczej używana głównie na początku złożeń; √ bhū – być, bhāva – bycie, istnienie, stan, charakter, uczucie, miłość);
yāti	–	√ yā (iść, osiągać) Praes. P 1c.1 – idzie, osiąga;
na	–	av. – nie;
asti	–	√ as (być) Praes. P 1c.1 – jest;
atra	–	av. – tutaj;
saṃśayaḥ	–	saṃśaya 1i.1 m. – wątpliwość, wahanie (od: sam- √ śī – chwiać się);

warianty tekstu

anta-kāle ca mām eva → anta-kāle ‘pi mām eva / prayāṇakāle ‘pi ca māṃ (nawet w chwili śmierci mnie wyłącznie / i nawet w chwili śmierci mnie – to ostatnie tożsame z trzecią padą BhG 7.30);
yaḥ → yā / yat / yaṃ (która / co / którą);
yāti → yāṃti (idą);

Śāṃkara

anta-kāle maraṇa-kāle ca mām eva parameśvaraṃ viṣṇuṃ smaran muktvā parityajya kalevaraṃ śarīraṃ yaḥ prayāti gacchati | sa mad-bhāvaṃ vaiṣṇavaṃ tattvaṃ yāti | nāsti na vidyate’trāsminn arthe saṃśayaḥ—yāti vā na veti

Rāmānuja

idam api trayāṇāṃ sādhāraṇam / antakāle ca mām eva smaran kalevaraṃ tyaktvā yaḥ prayāti, sa madbhāvaṃ yāti mama yo bhāvaḥ svabhāvaḥ taṃ yāti; tadānīṃ yathā mām anusandhatte, tathāvidhākāro bhavatītyarthaḥ; yathā ādibharatādayas tadānīṃ smaryamāṇamṛgasajātīyākārāt saṃbhūtāḥ

Śrīdhara

prayāṇa-kāle ca jñāyo 'sīty anena pṛṣṭam anta-kāle jñānopāyaṃ tat-phalaṃ ca darśayati anta-kāla iti | mām evokta-lakṣaṇam antaryāmi-rūpaṃ parameśvaraṃ smaran dehaṃ tyaktvā yaḥ prakarṣeṇārcir-ādi-mārgeṇottarāyaṇa-pathā yāti sa mad-bhāvaṃ mad-rūpatāṃ yāti | atra saṃśayo nāsti | smaraṇaṃ jñānopāyaḥ | mad-bhāvāpattiś ca phalam ity arthaḥ

Madhusūdana

idānīṃ prayāṇa-kāle ca kathaṃ jñeyo 'sīti saptamasya praśnasyottaram āha anta-kāle ceti | mām eva bhagavantaṃ vāsudevam adhiyajñaṃ sa-guṇaṃ nirguṇaṃ vā paramam akṣaraṃ brahma na tv adhyātmādikaṃ smaran sadā cintayaṃs tat-saṃskāra-pāṭavāt samasta-karaṇa-grāma-vaiyagryavaty anta-kāle 'pi smaran kalevaraṃ muktvā śarīre 'haṃ-mamābhimānaṃ tyaktvā prāṇa-viyoga-kāle yaḥ prayāti sa-guṇa-dhyāna-pakṣe 'gnijyotir-ahaḥ-śukla ity ādi-vacyamāṇena deva-yāna-mārgeṇa pitṛ-yāna-mārgāt prakarṣeṇa yāti sa upāsako mad-bhāvaṃ mad-rūpatāṃ nirguṇa-brahma-bhāvaṃ hiraṇya-garbha-loka-bhogānte yāti prāpnoti | nirguṇa-brahma-smaraṇa-pakṣe tu kalevaraṃ tyaktvā prayātīti loka-dṛṣṭy-abhiprāyaṃ na tasya prāṇā utkrāmanty atraiva samavanīyante iti śrutes tasya prāṇotkramaṇābhāvena gaty-abhāvāt | sa mad-bhāvaṃ sākṣād eva yāti brahmaiva san brahmāpy eti (BAU 4.4.6) iti śruteḥ | nāsty atra deha-vyatirikta ātmani mad-bhāva-prāptau vā saṃśayaḥ | ātmā dehādy-atirikto na vā, deha-vyatireke 'pi īśvarād bhinno na veti sandeho na vidyate chidyante sarva-saṃśayāḥ (MuṇḍU 2.2.8) iti śruteḥ | atra ca kalevaraṃ muktvā prayātīti dehād bhinnatvaṃ mad-bhāvaṃ yātīti ceśvarād abhinnatvaṃ jīvasyoktam iti draṣṭavyam

Viśvanātha

prayāṇa-kāle kathaṃ jñeyo 'sīty asyottaram āha-anta-kāle ceti | mām eva smarann iti mat-smaraṇam eva maj-jñānam | na tu ghaṭa-paṭādir ivāhaṃ kenāpi tattvato jñātuṃ śakya iti bhāvaḥ | smaraṇa-rūpa-jñānasya prakāras tu caturdaśa-śloke vakṣyate

Baladeva

prayāṇa-kāle kathaṃ jñeyo 'sīty asyottaram āha-anteti | atra smaraṇātmakena jñānena jñeyo bhavan-mad-bhāvopalambhanaṃ ca tat phalaṃ prayacchāmīty uktam | tatra mad-bhāvaṃ mat-svabhāvam ity arthaḥ | yathāham apahata-pāpmatvādi-guṇāṣṭaka-viśiṣṭa-svabhāvas tādṛśaḥ sa mat-smartā bhavatīti

Michalski

A kto w ostatniej godzinie, gdy opuszcza ciało i odchodzi z tego świata, myśli o mnie, ton łączy się z moją istotą, – w to wątpić nie można.

Olszewski

A kto w godzinę śmierci wspomina mię i obchodzi, wyzwolony ze swego trupa, ten wraca do mego jestestwa: to jest prawdą niewątpliwą.

Dynowska

a kto opuszczając ciało, w ostatnią godzinę swego żywota, o Mnie jedynie myśli, ten w Moją Istność wstępuje. Jest to ponad wszelką wątpliwość pewne, Ardżuno.

Sachse

Kto wyzwalając się z [więzów] ciała odchodzi,
lecz w ostatniej chwili pamięta o mnie,
ten przybywa do mego stanu bytu,
co do tego nie ma wątpliwości.

Kudelska

Kto mnie pamięta w ostatniej chwili swego życia, gdy ciało swe porzuca, ten do mnie przychodzi,
Wtedy mój stan osiąga, tu nie ma żadnych wątpliwości.

Rucińska

Kto tylko o mnie pamięta w czas śmierci, kiedy odchodząc,
Zostawia ciało, w mym bycie pogrąża się bez wątpienia!

Szuwalska

Kto w godzinie ostatniej o Mnie pamiętając,
Porzuci ziemskie ciało, ten natychmiast pozna
Mą prawdziwą naturę. W to wątpić nie można,

Babkiewicz

W chwili śmierci kto odchodzi,
zrzuca ciało o mnie myśląc,
ten osiąga mą Naturę,
tutaj nie ma wątpliwości.

analiza syntaktyczna

he kaunteya (Kunjowicu!),  
ante (na koniec) yam yam api vā (z drugiej strony jakikolwiek) bhāvam (stan) smaran (rozpamiętujący) kalevaram (ciało) tyajati (porzuca),
sadā (zawsze) tad-bhāva-bhāvitaḥ (powstały dzięki takiemu stanowi) tam tam [bhāvam] eva (właśnie taki [stan]) eti (osiąga).

analiza gramatyczna

yam yam	–	yat sn. 2i.1 m. – jaki, jaki; jakikolwiek (znaczenie dystrybutywne);
vā	–	av. – lub, i, z drugiej strony, nawet jeśli, jednakże;
api	–	av. – jak również, także, co więcej, nawet;
smaran	–	smarant ( √ smṛ – myśleć, pamiętać) PPr 1i.1 m. – pamiętający, rozmyślający;
bhāvam	–	bhāva 2i.1 m. – byt, stan, natura (od: √ bhū – być);
tyajati	–	√ tyaj (porzucać) Praes. P 1c.1 – porzuca;
ante	–	anta 7i.1 m. – na koniec, w konkluzji, podczas śmierci;
kalevaram	–	kalevara 2i.1 m. – ciało;
tam tam	–	tat sn. 2i.1 m. – ten, ten; każdy z nich (znaczenie dystybutywne);
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
eti	–	√ i (iść) Praes. P 1c.1 – idzie;
kaunteya	–	kaunteya 8i.1 m. – o synu Kunti (od: kunti – lud Kuntiów, kuntī – Kunti, matka Pandowiców);
sadā	–	av. – zawsze;
tad-bhāva-bhāvitaḥ	–	tad-bhāva-bhāvita 1i.1 m. ; TP : tena bhāvena bhāvita iti – wypełniony tym stanem (od: tat – ten, ta, to…; √ bhū – być, bhāva – bycie, istnienie, charakter, uczucie; √ bhū – być, caus. PP bhāvita – stworzony, utrzymywany);

warianty tekstu

vāpi → cāpi / cāṃte (i nawet / i na koniec);
ante → etat (ten);
tam evaiti → tam eveti (ten właśnie);
tad-bhāva-bhāvitaḥ → mad-bhāva-bhāvitaḥ / sad-bhāva-bhāvitaḥ (powstały dzięki mojemu stanowi / powstały dzięki prawdziwemu stanowi);

Śāṃkara

na mad-viṣaya evāyaṃ niyamaḥ | kiṃ tarhi ?—

yaṃ yaṃ vāpi yaṃ yaṃ bhāvaṃ devatā-viśeṣaṃ smaran cintayan tyajati parityajaty ante’nta-kāle prāṇa-viyoga-kāle kalevaraṃ śarīraṃ taṃ tam eva smṛtaṃ bhāvam eva eti nānyaṃ kaunteya, sadā sarvadā tad-bhāva-bhāvitas tasmin bhāvas tad-bhāvaḥ sa bhāvitaḥ smaryamāṇatayābhyasto yena sa tad-bhāva-bhāvitaḥ san

Rāmānuja

smartus svaviṣayasajātīyākāratāpādanam antyapratyayasya svabhāva iti suspaṣṭam āha

ante antakāle yaṃ yaṃ vāpi bhāvaṃ smaran kalebaraṃ tyajati, taṃ taṃ bhāvam eva maraṇānantaram eti / antimapratyayaś ca pūrvabhāvitaviṣaya eva jāyate

Śrīdhara

na kevalaṃ māṃ smaran mad-bhāvaṃ prāpnotīti niyamaḥ | kiṃ tarhi? yaṃ yam iti | yaṃ yaṃ bhāvaṃ devatāntaraṃ vānyam api vānta-kāle smaran dehaṃ tyajati taṃ tam eva smaryamāṇaṃ bhāvaṃ prāpnoti | anta-kāle bhāva-viśeṣa-smaraṇe hetuḥ | sadā tad-bhāva-bhāvita iti sarvadā tasya bhāvo bhāvanā anucintanam | tena bhāvito vāsita-cittaḥ

Madhusūdana

anta-kāle bhagavantam anudhyāyato bhagavat-prāptir niyateti vaditum anyad api yatkiṃcid api yat kiṃcit tat-kāle dhyāyato dehaṃ tyajatas tat-prāptir avaśyambhāvinīti darśayati yaṃ yam iti | na kevalaṃ māṃ smaran mad-bhāvaṃ yātīti niyamaḥ kiṃ tarhi yaṃ yaṃ cāpi bhāvaṃ devatā-viśeṣaṃ ca-kārād anyad api yat kiṃcid vā smaraṃś cintayann ante prāṇa-viyoga-kāle kalevaraṃ tyajati sa taṃ tam eva smaryamāṇaṃ bhāvam eva nānyam eti prāpnoti | he kaunteyeti pitṛ-ṣvasṛ-putratvena snehātiśayaṃ sūcayati | tena cāvaśyānugrāhyatvaṃ tena ca pratāraṇāśaṅkā-śūnyatvam iti |

anta-kāle smaraṇodyamāsambhave 'pi pūrvābhyāsa-janitā vāsanaiva smṛti-hetur ity āha – sadā sarvadā tasmin devatā-viśeṣādau bhāvo bhāvanā vāsanā tad-bhāvaḥ sa bhāvitaḥ sampādito yena sa tathā bhāvita-tad-bhāva ity arthaḥ | ādhitāgny-āder ākṛti-gaṇatvād bhāvita-padasya para-nipātaḥ | tad-bhāvena tac-cintanena bhāvito vāsita-citta iti vā

Viśvanātha

mām eva smaran māṃ prāpnotītivan mad-anyam api smaran mad-anyam eva prāpnotīty āha yaṃ yam iti | tasya bhāvena bhāvanenānucintanena bhāvito vāsitas tan-mayī-bhūtaḥ

Baladeva

na ca mat-smarteiva mad-bhāvaṃ yātīti niyamaḥ | kintv anya-smartāpy anya-bhāvaṃ yātīty āha yaṃ yam iti | bhāvaṃ padārtham | taṃ tam eva bhāva-deha-tyāgottaram evaiti | yathā bharato dehānte mṛgaṃ cintayan mṛgo 'bhūt | antima-smṛtiś ca pūrva-smṛti-viṣayaiva bhavatīty āha sadeti | tad-bhāva-bhāvitas tat-smṛti-vāsita-cittaḥ

Michalski

Lecz jeśli w godzinę śmierci opuszcza ciało z myślą o innej istocie, – idzie do niej, Kauntejo, i jej naturę przybiera.

Olszewski

Lecz jeżeli w ostatniej chwili życia, porzucając swe ciało, myśli o jakiem innem jestestwie, to idzie do niego, jako że się na niem wzorował.

Dynowska

O jakiej istności kto myśli, gdy ciało porzuca, ku tej idzie, o Kauntejo, bo ta tęsknocie jego i naturze najbliższa.

Sachse

[Albowiem] do tego właśnie stanu bytu przechodzi
i w tym stanie bytu ma się odnaleźć,
o jakim myślał w chwili śmierci cielesnej,
o synu Kunti.

Kudelska

Gdyż o jakiejkolwiek formie człowiek rozmyśla, w chwili gdy ciało swe w końcu opuszcza,
Do takiego stanu, synu Kunti, zdąża i już na zawsze jego formę przybiera.

Rucińska

O jakim bycie pamięta w chwili, gdy ciało porzuca,
Do niego idzie, Kauntejo, o bycie tym wciąż myślący.

Szuwalska

Bo z tym, co się wspomina, świat ten opuszczając,
Łączy się też po śmierci. Taka jest natura.

Babkiewicz

Jakikolwiek stan pamięta,
gdy na koniec zrzuca ciało,
k niemu idzie, synu Kunti,
gdyż ta myśl go stale stwarza.

analiza syntaktyczna

tasmāt sarveṣu kāleṣu (dlatego w każdym czasie) mām (mnie) anusmara (rozpamiętuj) yudhya ca (i walcz).
[tvam] (ty) mayi (we mnie) arpita-mano-buddhiḥ (którego roztropność i umysł są złożone) mām eva (do mnie wyłącznie) eṣyasi (pójdziesz),
[atra] (tutaj) asaṃśayaḥ (brak wątpliwości) [asti] (jest).

analiza gramatyczna

tasmāt	–	av. – dlatego (od: tat sn. 5i.1 m. – z tego);
sarveṣu	–	sarva sn. 7i.3 m. – na wszystkich, w każdym;
kāleṣu	–	kāla 7i.3 m. – w czasie;
mām	–	asmat sn. 2i.1 – mnie;
anusmara	–	anu- √ smṛ (myśleć po kolei, rozpamiętywać) Imperat. P 2c.1 – rozpamiętuj;
yudhya	–	√ yudh (walczyć) Imperat. P 2c.1 – walcz;
ca	–	av. – i;
mayi	–	asmat sn. 7i.1 – we mnie;
arpita-mano-buddhiḥ	–	arpita-mano-buddhi 1i.1 m. ; BV / DV : yena manaś ca buddhiś cārpitau staḥ sa tvam – ty, którego umysł i roztropność są powierzone (od: √ ṛ – iść, osiągać, caus. PP arpita – złożony, powierzony, ofiarowany; √ man – myśleć, manas – umysł; √ budh – budzić, rozumieć, percepować, buddhi  – roztropność, rozum, myśl, rozsądek, intelekt, percepcja, poznanie, idea, pogląd);
mām	–	asmat sn. 2i.1 – mnie;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
eṣyasi	–	√ i (iść) Fut. P 2c.1 – pójdziesz;
asaṃśayaḥ	–	a-saṃśaya 1i.1 m. – brak wątpliwości, brak wahania (od: sam- √ śī – chwiać się);

warianty tekstu

yudhya → nudya / budhya;
mayy arpita-mano-buddhir → mad-arpita-mano-buddhir (którego umysł i roztropność są złożone we mnie);
mām evaiṣyasy asaṃśayaḥ → mām evaiśyan na saṃśayaḥ (do mnie wyłącznie idący, nie ma wątpliwości);

Śāṃkara

yasmād evam antyā bhāvanā dehāntara-prāptau kāraṇaṃ—

tasmāt sarveṣu kāleṣu mām anusmara yathā-śāstram | yudhyaś ca yuddhaṃ sva-dharmaṃ kuru | mayi vāsudeve’rpite mano-buddhī yasya tava sa tvaṃ mayy arpita-mano-buddhiḥ san mām eva yathā-smṛtam eṣyasy āgamiṣyasi | asaṃśayo na saṃśayo’tra vidyate

Rāmānuja

yasmāt pūrvakālābhyastaviṣaya evāntyapratyayo jāyate, tasmāt sarveṣu kāleṣv āprayāṇād ahar ahar mām anusmara / aharahar anusmṛtikaraṃ yuddhādikaṃ varṇāśramānubandhi śrutismṛticoditaṃ nityanaimittikaṃ ca karma kuru / evam upāyena mayy arpitamanobuddhiḥ antakale ca mām eva smaran yathābhilaṣitaprakāraṃ māṃ prāpsyasi; nātra saṃśayaḥ

Śrīdhara

yasmāt pūrva-vāsanaivānta-kāle smṛti-hetuḥ, na tu tadā vivaśasya smaraṇodyamo sambhavati tasmād iti | tasmāt sarvadā mām anusmara cintaya | satataṃ smaraṇaṃ ca citta-śuddhiṃ vinā na bhavati | ato yudhya ca yudhyasva | citta-śuddhy-arthaṃ yuddhādikaṃ svadharmam anutiṣṭhety arthaḥ | evaṃ mayy arpitaṃ manaḥ saṅkalpātmakaṃ buddhiś ca vyavasāyātmikāyena tvayā sa tvaṃ māme va prāpsyasi | asaṃśayaḥ saṃśayo 'tra nāsti

Madhusūdana

yasmād evaṃ pūrva-smaraṇābhyāsa-janitāntyā bhāvanaiva tadānīṃ paravaśasya dehāntara-prāptau kāraṇaṃ tasmād iti | tasmān mad-viṣayakāntya-bhāvanotpatty-arthaṃ sarveṣu kāleṣu pūrvam evādareṇa māṃ saguṇam īśvaram anusmara cintaya | yady antaḥkaraṇāśuddhi-vaśān na śaknoṣi satatam anusmartuṃ tato 'ntaḥkaraṇa-śuddhaye yudhya ca | antaḥkaraṇa-śuddhy-arthaṃ yuddhādikaṃ svadharmaṃ kuru | yudhyeti yudhyasvety arthaḥ | evaṃ ca nitya-naimittika-karmānuṣṭhānenāśuddhi-kṣayān mayi bhagavati vāsudeve 'rpite saṅkalpādhyavasāya-lakṣaṇe mano-buddhī yena tvayā sa tvam īdṛśaḥ sarvadā mac-cintana-paraḥ san mām evaiṣyasi prāpsyasi | asaṃśayo nātra saṃśayo vidyate | idaṃ ca saguṇa-brahma-cintanam upāsakānām uktaṃ teṣām antya-bhāvanā-sāpekṣatvāt | nirguṇa-brahma-jñānināṃ tu jñāna-sama-kālam evājñāna-nivṛtti-lakṣaṇāyā mukteḥ siddhatvān nāsty antya-bhāvanāpekṣeti draṣṭavyam

Viśvanātha

manaḥ saṅkalpakātmakam | buddhir vyavasāyātmikā

Baladeva

yasmāt pūrva-smṛtir evāntima-smṛti-hetus tasmāt tvaṃ sarveṣu kāleṣu pratikṣaṇaṃ mām anusmara yudhyasva ca loka-saṅgrahāya yuddhādīni svocitāni karmāṇi kuru | evaṃ mayy arpitamanobuddhis tvaṃ mām evaiṣyasi, na tv anyad iy atra sandehas te mābhūt

Michalski

Dlatego myśl o mnie w każdej godzinie i walcz! Gdy we mnie złożysz swe serce i rozum – złączysz się ze mną, – w to wątpić nie możesz.

Olszewski

Przeto, synu Kunti, myśl o mnie po wszystkie czasy i walcz; jeżeli ku mnie ducha swego i rozum swój skierujesz, to przyjdziesz do mnie, nie miej wątpliwości.

Dynowska

Więc myśląc wciąż o Mnie, idź w bój, Ardżuno, przyjdziesz do Mnie niechybnie, jeśli myśl i duszę ku Mnie niepodzielnie zwrócisz.

Sachse

Dlatego zawsze myśl o mnie i walcz!
Bo jeśli na mnie skupisz twój umysł i rozum,
z całą pewnością przybędziesz do mnie.

Kudelska

Przeto w każdej chwili o mnie myśl i ruszaj do boju;
Gdy mnie swój umysł i swój rozum powierzysz, bez wątpienia do mnie właśnie przybędziesz.

Rucińska

Dlatego o każdej porze pamiętaj mnie i walcz przy tym!
Gdy oddasz mi myśl i rozum, przybędziesz do mnie, to pewne!

Szuwalska

Dlatego nieustannie o Mnie pamiętając,
Walcz! Gdy umysł i rozum ku Mnie zwrócisz zgodnie,
Bez wątpienia już wkrótce będziesz mógł przyjść do Mnie.

Babkiewicz

Zatem w każdej chwili o mnie
rozpamiętuj, stań do walki!
Gdy myśl, rozum we mnie spoczną,
do mnie przyjdziesz bez wątpienia.

analiza syntaktyczna

he pārtha (Prythowicu!)
abhyāsa-yoga-yuktena (przez zaprzężony do praktyki jogi) na anya-gāminā (przez nie kierujący się na inne) cetasā (przez umysł) divyam (o boskim) paramam (o najwyższym) puruṣam (o Mężu) anucintayan (rozmyślający) yāti (idzie).

analiza gramatyczna

abhyāsa-yoga-yuktena	–	abhyāsa-yoga-yukta 3i.1 n. ; DV / TP : abhyāsena ca yogena ca yukteneti – przez zaprzężony do jogi i praktyki / przez zaprzężony do jogi, która jest praktyką (od: abhi- √ as – powtarzać, studiować, abhy-āsa – powtarzanie, praktyka, dyscyplina; √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga  – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej; √ yuj – zaprzęgać, łączyć, PP yukta – połączony, zaprzęgnięty);
cetasā	–	cetas 3i.1 n. – przez umysł, dzięki umysłowi (od: √ cit – myśleć, cetas – umysł, myśl, serce, świadomość);
na	–	av. – nie;
anya-gāminā	–	anya-gāmin 3i.1 n. ; TP : anyaṃ gāmineti – przez kierujący się na inne (od: anya – inny; √ gam – iść, gāmin – idący, nakierowany na, osiągający);
paramam	–	parama 2i.1 m. – najdoskonalszego, najlepszego, najwyższego (stopień najwyższy od: para – daleki, odległy, poza, wcześniejszy, późniejszy, starożytny, ostateczny);
puruṣam	–	puruṣa 2i.1 m. – człowieka, Męża (od: √ pur – poprzedzać, prowadzić lub √ pṝ – napełniać, odżywiać, puru – obfitość, pūru – ludzie);
divyam	–	divya 2i.1 m. – boskiego (od: √ div – jaśnieć, diva – niebiosa);
yāti	–	√ yā (iść, osiągać) Praes. P 1c.1 – idzie, osiąga;
pārtha	–	pārtha 8i.1 m. – o synu Prythy (od: √ pṛth – rozszerzać, pṛthā – Kunti, matka Pandowiców);
anucintayan	–	anu-cintayant (anu- √ cint – myśleć po kolei, rozważać) PPr 1i.1 m. – rozmyślający;

warianty tekstu

cetasā nānya-gāminā → cetasānanya-gāminā (przez umysł kierujący się na nieróżnego);
paramaṃ → parame (w najwyższym);
yāti → yāṃti (idą);
pārthānucintayan → pārthānvacintayan / pārthānucintanaṃ / pārthānucintayā (Prythowicu, ten, który nie rozmyśla / Prythowicu, rozmyślającego / Prythowicu, przez rozmyślający);

Śāṃkara

kiṃ ca—

abhyāsa-yoga-yuktena mayi citta-samarpaṇa-viṣaya-bhūta ekasmiṃs tulya-pratyayāvṛtti-lakṣaṇo vilakṣaṇa-pratyayānantarito’bhyāsaḥ sa cābhyāso yogas tena yuktaṃ tatraiva vyāpṛtaṃ yoginaś cetas tena | cetasā nānya-gāminā nānyatra viṣayāntare gantuṃ śīlam asyeti nānya-gāmi tena nānya-gāminā, paramaṃ niratiśayaṃ puruṣaṃ divyaṃ divi sūrya-maṇḍāle bhavaṃ yāti gacchati he pārthānucintayan śāstrācāryopadeśam anudhyāyan ity etat

Rāmānuja

evaṃ sāmānyena svaprāpyāvāptir antyapratyayādhīnety uktvā tadarthaṃ trayāṇām upāsanaprakārabhedaṃ vaktum upakramate; tatrāiśvaryārthinām upāsanaprakāraṃ yathopāsanam antyapratyayaprakāraṃ cāha

aharahar abhyāsayogābhyāṃ yuktatayā nānyagāminā cetasā antakāle paramaṃ puruṣaṃ divyaṃ māṃ vakṣyamāṇaprakāraṃ cintayan mām eva yāti ādibharatamṛgatvaprāptivad aiśvaryaviśiṣṭatayā matsamānākāro bhavati / abhyāsaḥ nityanaimittikāviruddheṣu sarveṣu kāleṣu manasopāsyasaṃśīlanam / yogas tu aharahar yogakāle 'nuṣṭhīyamānaṃ yathoktalakṣaṇam upāsanam

Śrīdhara

santata-smaraṇasya cābhyāso 'ntaraṅga-sādhanam iti darśayann āha abhyāsa-yogeneti | abhyāsaḥ sajātīya-pratyaya-pravāhaḥ | sa eva yoga upāyaḥ | tena yuktenaikāgreṇa | ataeva nānyaṃ viṣayaṃ gantuṃ śīlaṃ yasya | tena cetasā | divyaṃ dyotanātmakaṃ paramaṃ puruṣaṃ parameśvaram anucintayan he pārtha tam eva yātīti

Madhusūdana

tad evaṃ saptānām api praśnānām uttaram uktvā prayāṇa-kāle bhagavad-anusmaraṇasya bhagavat-prāpti-lakṣaṇaṃ phalaṃ vivarītum ārabhate abhyāseti | abhyāsaḥ sajātīya-pratyaya-pravāho mayi vijātīya-pratyayānantaritaḥ ṣaṣṭhe prāg vyākhyātaḥ | sa eva yogaḥ samādhis tena yuktaṃ tatraiva vyāpṛtam ātmākāra-vṛtti-śūnyaṃ yac cetas tena cetasābhyāsa-pāṭavena nānya-gāminā nānyatra viṣayāntare nirodha-prayatnaṃ vināpi gantuṃ śīlam asyeti tena paramaṃ niratiśayaṃ puruṣaṃ pūrṇaṃ divyaṃ divi dyotanātmany āditye bhavaṃ yaś cāsāv āditye iti śruteḥ | yāti gacchati | he pārtha | anucintayan śāstrācāryopadeśam anudhyāyan

Viśvanātha

tad evaṃ saptānām api praśnānām uttaram uktvā prayāṇa-kāle bhagavad-anusmaraṇasya bhagavat-prāpti-lakṣaṇaṃ phalaṃ vivarītum ārabhate abhyāseti | abhyāsaḥ sajātīya-pratyaya-pravāho mayi vijātīya-pratyayānantaritaḥ ṣaṣṭhe prāg vyākhyātaḥ | sa eva yogaḥ samādhis tena yuktaṃ tatraiva vyāpṛtam ātmākāra-vṛtti-śūnyaṃ yac cetas tena cetasābhyāsa-pāṭavena nānya-gāminā nānyatra viṣayāntare nirodha-prayatnaṃ vināpi gantuṃ śīlam asyeti tena paramaṃ niratiśayaṃ puruṣaṃ pūrṇaṃ divyaṃ divi dyotanātmany āditye bhavaṃ yaś cāsāv āditye iti śruteḥ | yāti gacchati | he pārtha | anucintayan śāstrācāryopadeśam anudhyāyan

Baladeva

sārvadikī smṛtir evāntima-smṛtikarīty evaṃ draḍhayati abhyāsenti | abhyāsaḥ smaraṇāvṛttir eva yogas tad-yuktenātaevānanya-gāminā | tato 'nyatrācalatā tad ekāgreṇa cetasā divyaṃ puruṣaṃ paramaṃ sa-śrīkaṃ nārāyaṇaṃ vāsudevam anucintayan tam eva kīṭa-bhṛṅga-nyāyena tat-tulāḥ san yāti labhate

Michalski

Kto, oddany ciągłemu ćwiczeniu, nie odbiega swym duchem gdzieindziej, lecz rozmyśla o najwyższym, boskim Puruszy, ten złączy się z nim, o Partho!

Olszewski

Albowiem człowiek, którego myśl pozostaje w ciągiem zjednoczeniu ze mną i nie zbacza w inne miejsca, wraca do Ducha niebieskiego i najwyższego, o którym rozmyślał.

Dynowska

Bowiem kto ku niczemu, prócz Mnie nie zwraca się myślą, o Parto, kto ze Mną swą świadomość jednoczy i w jodze niewzruszony trwa, boskiego, najwyższego ten dosięga Ducha.

Sachse

Do najwyższego, boskiego puruszy
przybywa ten, o synu Prithy,
kto rozpamiętuje go w swym umyśle
pogrążonym — dzięki [wielokrotnym] próbom w skupieniu,
nie odbiegającym w żadnym innym kierunku.

Kudelska

Ten, kto ze mną zjednoczony przez ciągłe praktyki jogi, którego umysł o mnie jedynie rozmyśla,
Ten, synu Prithy, najwyższą, boską osobę osiąga.

Rucińska

Kto o mnie wyłącznie myśli umysłem skupionym w jodze,
Ten, Partho, do najwyższego, świetlnego idzie Puruszy!

Szuwalska

Kto nad myśli strumieniem panuje bez przerwy,
Na najwyższej osobie Pana je skupiając,
Ten z pewnością z nim złączy się, o synu Kunti.

Babkiewicz

Synu Prythy, kto rozmyśla
o Człowieku boskim, pierwszym
myślą, nigdzie nieodbieżną,
sprzęgniętą z praktyką jogi,
ten do niego się udaje.

analiza syntaktyczna

prayāṇa-kāle (w czasie śmierci) acalena manasā (nieporuszonym umysłem) bhaktyā (dzięki uwielbieniu) yoga-balena ca eva (i właśnie dzięki sile jogi) yuktaḥ (zaprzężony)
samyak (właściwie) bhruvoḥ madhye (pomiędzy brwiami) prāṇam (oddech) āveśya (umieściwszy),
yaḥ (kto) kaviṃ (wieszcza) purāṇam (starożytnego) anuśāsitāram (rozkazującego) aṇoḥ aṇīyāṃsam (drobniejszego od drobiny) sarvasya dhātāram (konstruktora wszystkiego) acintya-rūpam (mającego niepojętą postać) āditya-varṇam (o barwie Słońca) tamasaḥ parastāt (ponad tamasem) anusmaret (rozpamiętywałby),
saḥ (ten) tam (tego) divyam (boskiego) param (najwyższego) puruṣam (Męża) upaiti (osiąga).

analiza gramatyczna

kavim	–	kavi 2i.1 m. – poetę, śpiewaka, wieszcza (od: √ kav – opisywać, kolorować);
purāṇam	–	purāṇa 2i.1 m. – starożytnego, należącego do dawnych czasów (od: √ pur – poprzedzać);
anuśāsitāram	–	anu-śāsitṛ 2i.1 m. – rozkazującego (od: anu- √ śās – władać, rozkazywać, uczyć, radzić);
aṇoḥ	–	aṇu 5i.1 m. – od małego, od znikomego, od drobiny, od atomu;
aṇīyāṃsam	–	aṇīyas 2i.1 m. – drobniejszego (stopień wyższy od: aṇu – drobny);
anusmaret	–	anu- √ smṛ (rozmyślać, rozpamiętywać) Pot. P 1c.1 – rozpamiętywałby;
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
sarvasya	–	sarva sn. 6i.1 m. – wszystkich;
dhātāram	–	dhātṛ 2i.1 m. – umieszczającego, stwórcę, konstruktora (od: √ dhā – umieszczać);
acintya-rūpam	–	acintya-rūpa 2i.1 m. ; BV : yasya rūpam acintyam asti tam – tego, którego postać jest niepojęta (od: √ cint – myśleć, rozważać, PF a-cintya – nie do rozważania, niepojęty; √ rūp – formować, rūpa – postać, kształt, piękno);
āditya-varṇam	–	āditya-varṇa 2i.1 m. ; BV : yasyādityasya varṇo ‘sti tam – tego, który ma barwę Słońca (od: āditya – potomek Aditi, Słońce; √ varṇ – barwić, rozpościerać, opowiadać, varṇa – kolor, stan społeczny);
tamasaḥ	–	tamas 6i.1 n. – ciemności, mroku, tępoty, bierności (od: √ tam – dławić się, mdleć, znikać, zatrzymywać);
parastāt	–	av. – ponad, dalej, poza (od: para – daleki, odległy, poza, wcześniejszy, późniejszy, starożytny, ostateczny; paras – ponad, dalej);

*****

prayāṇa-kāle	–	prayāṇa-kāla 7i.1 m. ; TP : prayāṇasya kāla iti – w końcu czasu, w chwili śmierci (od: pra- √ yā  – odchodzić, prayāṇa – odejście, podróż, śmierć; √ kal – liczyć, kāla – czas);
manasā	–	manas 3i.1 n. – umysłem (od: √ man – myśleć);
acalena	–	a-cala 3i.1 n. – nieporuszonym (od: √ cal – ruszać, trząść, cala – brak stabilności, poruszanie);
bhaktyā	–	bhakti 3i.1 f. – z oddaniem, z miłością, z uwielbieniem (od: √ bhaj – dzielić, dostarczać, radować się, oddawać cześć);
yuktaḥ	–	yukta ( √ yuj – zaprzęgać, łączyć) PP 1i.1 m. – połączony, zaprzęgnięty, zajęty, właściwy, odpowiedni;
yoga-balena	–	yoga-bala 3i.1 n. ; TP : yogasya baleneti – dzięki sile jogi (od: √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga  – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej; bala – siła, moc);
ca	–	av. – i;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
bhruvoḥ	–	bhrū 6i.2 f. – dwóch brwi;
madhye	–	madhya 7i.1 n. – w środku, wewnątrz;
prāṇam	–	prāṇa 2i.1 m. – oddech, życie (od: pra- √ an – oddychać w górę → √ prāṇ – oddychać, żyć);
āveśya	–	āveśya (ā- √ viś – zbliżać się, wchodzić) caus. absol. – spowodowawszy wejście, umieściwszy;
samyak	–	av. – właściwie, całkowicie, tak samo (od: √ añc – zginać, poruszać, iść, samy-añc – idące razem, połączone, całkowity, właściwy);
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – on;
tam	–	tat sn. 2i.1 m. – tego;
param	–	para 2i.1 m. – dalekiego, odległego, wcześniejszego, starożytnego, najwyższego, najlepszego;
puruṣam	–	puruṣa 2i.1 m. – człowieka, Męża (od: √ pur – poprzedzać, prowadzić lub √ pṝ – napełniać, odżywiać, puru – obfitość, pūru – ludzie);
upaiti	–	upa- √ i (podchodzić, osiągać) Praes. P 1c.1 – przychodzi, osiąga;
divyam	–	divya 2i.1 m. – boskiego (od: √ div – jaśnieć, diva – niebiosa);

warianty tekstu

anuśāsitāram → hy anuśāsitāram (zaiste rozkazującego);
aṇor aṇīyāṃsam → aṇor amaṇīyāṃsam;
acintya-rūpam → acintya-śaktim (mającego niepojęte moce);
āditya-varṇaṃ → āditya-rūpaṃ (mającego postać Słońca);
parastāt → purastāt (przed);
yukto → yuto (związany);sa taṃ paraṃ → saṃtaṃ pāraṃ (prawdziwy, kres);

Śāṃkara

kiṃ-viśiṣṭaṃ ca puraṣaṃ yāti ? ity ucyate—

kaviṃ krānta-darśinaṃ sarva-jñaṃ purāṇaṃ cirantanam anuśāsitāraṃ sarvasya jagataḥ praśāsitāram aṇoḥ sūkṣmād apy aṇīyāṃsaṃ sūkṣmataram anusmared anucintayed yaḥ kaścit, sarvasya karma-phala-jātasya dhātāraṃ vidhātāraṃ vicitratayā prāṇibhyo vibhaktāram, acintya-rūpaṃ nāsya rūpaṃ niyataṃ vidyamānam api kenacit cintayituṃ śakyata ity acintya-rūpas tam, āditya-varṇam ādityasyeva nitya-caitanya-prakāśo varṇo yasya tam āditya-varṇam, tamasaḥ parastāt, ajñāna-lakṣaṇān mohāndhakārāt paraṃ tam anucintayad yātīti pūrveṇa saṃbandhaḥ

kiṃ ca—

prayāṇa-kāle maraṇa-kāle manasācalena calana-varjitena bhaktyā yukto bhajanaṃ bhaktis tayā yukto yoga-balena caiva yogasya balaṃ yoga-balaṃ samādhija-saṃskāra-pracaya-janita-citta-sthairya-lakṣaṇaṃ yoga-balaṃ tena ca yukta ity arthaḥ | pūrvaṃ hṛdaya-puṇḍārīke vaśīkṛtya cittaṃ tata ūrdhva-gāminyā nāḍyā bhūmi-jaya-krameṇa bhruvor madhye prāṇam āveśya sthāpayitvā samyag-āpramattaḥ san, sa evaṃ buddhimān yogī kaviṃ purāṇam ity ādi-lakṣaṇaṃ taṃ paraṃ parataraṃ puruṣam upaiti pratipadyate divyaṃ dyotanātmakam

Rāmānuja

kaviṃ sarvajñan purāṇam purātanam anuśāsitāram viśvasya praśāsitāram aṇor aṇīyāṃsam jīvād api sūkṣmataram, sarvasya dhātāram sarvasya sraṣṭāram, acintyarūpam sakaletaravisajātīyasvarūpam, ādityavarṇaṃ tamasaḥ parastād aprākṛtasvāsādhāraṇadivyarūpam, tam evaṃbhūtam aharahar abhyasyamānabhaktiyuktayogabalena ārūḍhasaṃskāratayā acalena manasā prayāṇakāle bhruvor madhye prāṇam āveśya saṃsthāpya tatra bhūmadhye divyaṃ puruṣaṃ yo 'nusmaret; sa tam evopaiti tadbhāvaṃ yāti, tatsamānāiśvaryo bhavatītyarthaḥ

Śrīdhara

punar apy anucintanīyaṃ puruṣaṃ viśinaṣṭi kavim iti dvābhyām | kaviṃ sarvajñaṃ sarva-vidyā-nirmātāraṃ purāṇaṃ manādi-siddham | anuśāsitāraṃ niyantāram | aṇoḥ sūkṣmād apy aṇīyāṃsaṃ atisūkṣmam ākāśa-kāla-digbhyo 'py atisūkṣmataram | sarvasya dhātāraṃ poṣakam | aparimita-mahimatvād acintya-rūpaṃ malīmasayor mano-buddhyor agocaram | vedāham etaṃ puruṣaṃ mahāntam āditya-varṇaṃ tamasaḥ parastāt iti śruteḥ

prayāṇa-kāla iti | sa-prapañca-prakṛtiṃ bhittvā yas tiṣṭhāti | evaṃbhūtaṃ puruṣam anta-kāle bhakti-yukto niścalena vikṣepa-rahitena manasā yo 'nusmaret | mano-naiścalye hetuḥ | yoga-balena samyak suṣumṇā mārgeṇa bhruvor madhye prāṇam āveśyeti | sa taṃ paraṃ puruṣaṃ paramātma-svarūpaṃ divyaṃ dyotanātmakaṃ prāpnoti

Madhusūdana

punar api tam evānucintayitavyaṃ gantavyaṃ ca puruṣaṃ viśinaṣṭi kavim iti | kaviṃ krānta-darśinaṃ tenātītānāgatādy-aśeṣa-vastu-darśitvena sarvajñam | purāṇaṃ cirantanaṃ sarva-kāraṇatvād anādim iti yāvat | anuśāsitāraṃ sarvasya jagato niyantāram | aṇor aṇīyāṃsaṃ sūkṣād apy ākāśādeḥ sūkṣmataraṃ tad-upādānatvāt | sarvasya karma-phala-jātasya dhātāraṃ vicitratayā prāṇibhyo vibhaktāraṃ phalam ata upapatteḥ iti nyāyāt | na cintayituṃ śakyam aparimitam ahimatvena rūpaṃ yasya tam | ādityasyeva sakala-jagad-avabhāsako varṇaḥ prakāśo yasya taṃ sarvasya jagato 'vabhāsakam iti yāvat | ataeva tamasaḥ parastāt tamaso mohāndhakārād ajñāna-lakṣaṇāt parastāt prakāśa-rūpatvena tamo-virodhinam iti yāvat | anusmarec cintayed yaḥ kaścid api sa taṃ yātīti pūrveṇaiva sambandhaḥ | sa taṃ paraṃ puruṣam upaiti divyam iti pareṇa vā sambandhaḥ

kadā tad-anusmaraṇe pratrātireko 'bhyavartate tad āha prayāneti | prayāṇa-kāle 'nta-kāle 'calenaikāgreṇa manasā taṃ puruṣaṃ yo 'nusmared ity anuvartate | kīdṛśaḥ bhaktyā parameśvara-viṣayeṇa parameṇa premṇā yuktaḥ | yogasya samādher balena taj-janita-saṃskāra-samūhena vyutthāna-saṃskāra-virodhinā ca yuktaḥ | evaṃ prathamaṃ hṛdaya-puṇḍarīke vaśīkṛtya tata ūrdhva-gāminyā suṣumṇayā nāḍyā gurūpadiṣṭa-mārgeṇa bhūmi-jaya-krameṇa bhruvor madhye ājñā-cakre prāṇam āveśya sthāpayitvā samyag apramatto brahma-randhrād utkrāmya sa evam upāsakas taṃ kaviṃ purāṇam anuśāsitāram ity-ādi-lakṣaṇaṃ paraṃ puruṣaṃ divyaṃ dyotanātmakam upaiti pratipadyate

Viśvanātha

yogābhyāsaṃ vinā manaso viṣaya-grāmān nivṛttir durghaṭā | yac ca vinā sātatyena bhagavat-smaraṇam api durghaṭam iti yuktam | kenacit yogābhyāsena sahitaiva bhaktiḥ kriyata iti tāṃ yoga-miśrāṃ bhaktim āha kavim iti pañcabhiḥ | kaviṃ sarvajñaṃ sarvajño 'py anyaḥ sanakādiḥ sārvakāliko na bhavaty ata āha purāṇam anādiṃ sarvajño 'nādir apy antaryāmī sa bhakty-upadeṣṭā na bhavaty ata āha anuśāsitāram | kṛpayā svabhakti-śikṣakaṃ kṛṣṇa-rāmādi-svarūpam ity arthaḥ | tādṛśa-kṛpālur api sudurvijñeya-tattva eva ity āha aṇoḥ sakāśād apy aṇīyāṃsam | tarhi sa kiṃ jīva iva paramāṇu-pramāṇas tatrāha sarvasya dhātāraṃ sarva-vastu-mātra-dhārakatvena sarva-vyāpakatvāt paraṃ mahā-parimāṇam apīty arthaḥ | ataevācintya-rūpam | puruṣa-vidhatvena madhyama-parimāṇam api tasyānanya-prakāśyatvam āha āditya-varṇam ādityavat sva-para-prakāśako varṇaḥ svarūpaṃ yasya | tathā tamasaḥ prakṛteḥ parastāt vartamānaṃ māyā-śaktimantam api māyātīta-svarūpam ity arthaḥ

prayāṇa-kāle 'nta-kāle 'calena niścalena manasā yā satata-smaraṇa-mayī bhaktis tayā yuktaḥ | kathaṃ manaso naiścalyam | ata āha yogasya yogābhyāsasya balena | yoga-prakāraṃ darśayati bhruvor madhye ājñā-cakre

Baladeva

yogād ṛte cetaso 'nanya-gāmitā duṣkareti yoga-miśrāṃ bhaktim āha kavim ity ādibhiḥ pañcabhiḥ | kaviṃ sarvajñaṃ | anuśāsitāram raghunāthādi-rūpeṇa hitopadeṣṭāram | aṇor aṇīyāṃsaṃ tena cāṇum api jīvam antaḥ praviśatīti siddham | āha caivaṃ śrutiḥ antaḥ praviṣṭaḥ śāstā janānām iti | aṇīyaso 'pi tasya vyāptim āha sarvasyeti | kṛtsnasya jagato dhātāraṃ dhārakam |

nanu katham evaṃ saṅgacchate tatrāha acintya-rūpaṃ avitarkya-svarūpaṃ ekam eva brahma puruṣa-vidhatvena madhyama-parimāṇam aṇor aṇīyāṃsam ity ukteḥ | paramāṇu-parimāṇaṃ sarvasya dhātāram ity ukteḥ | paraṃ mahā-parimāṇaṃ ceti | nātra yukter avakāśaḥ | sva-parakāśatām āha ādityeti sūryavat sva-para-prakāśakam ity arthaḥ | māyā-gandhāsparśam āha tamasa iti | tamaso māyāyāḥ parastāt sthitaṃ | māyinam api māyātītam ity arthaḥ | etādṛśaṃ puruṣaṃ yo 'nukṣaṇaṃ smaret sa taṃ paraṃ puruṣam upaiti iti pareṇānvayaḥ

yo jano bhaktyā paramātma-premṇā yoga-balena samādhi-janita-saṃskāra-nicayena ca yuktaḥ prayāṇa-kāle maraṇa-samaye 'calenaikāgreṇa manasā taṃ puruṣam anusmaret | yoga-prakāram āha bhruvor iti | bhruvor madhye ājñā-cakre prāṇam āveśya saṃsthāpya samyak sāvadhānaḥ san sa taṃ puruṣam upaiti

Michalski

Kto myśli o prastarym wieszczu, – o przewodniku lotniejszym niż najlotniejsze, – o założycielu wszystkiego, z niedającą się pojąć postacią, – o słoneczno-barwnym, po drugiej stronie ciemności,
kto o nim myśli w godzinę śmierci, nieugięty duchem, – całą miłością i mocą Jogi oddany, – utrzymując oddech; jak należy, pomiędzy brwiami, – ten połączy się z tym najwyższym boskim Puruszą.

Olszewski

O tym wieszczu starożytnym, rządcy świata, drobniejszym nad atom, podporze Wszechświata, niepojętym w swej formie, jaśniejącym nad ciemnościami z blaskiem Słońca;
Człowiek, który o tej istocie rozmyśla, krzepki w swem sercu w dniu śmierci, zjednoczywszy się z nim przez miłość i przez Jedność mistyczną, skupiając między swemi brwiami tchnienie życiowe, idzie ku Duchowi najwyższemu, niebieskiemu.

Dynowska

A kto o Przedwiecznym rozmyśla, Wszechwiedzącym, Wszechwładcy, o Tym który od najdrobniejszej kruszyny mniejszy, a jest wszechistnień Opoką, który niepojęty i nieogarniony ma kształt i ponad wszelki jest mrok, od słońca świetlistszy;
kto w godzinę śmierci pełen żarliwej ku niemu miłości z niewzruszoną myślą i głębią samooddania, mocą Jogi odpowiednio swe tchnienie żywotne między brwiami skupi, ten pogrąży się w boskość najwyższego Ducha.

Sachse

Kto rozmyśla o prastarym wieszczu,
mistrzu mniejszym od tego, co najmniejsze,
sprawcy wszystkiego,
obdarzonym postacią niewyobrażalną,
barwy słońca, wyższym nad ciemności,
kto w chwili śmierci umysł ma nieruchomy,
pełen jest miłości i siły zaczerpniętej z jogi,
kto skupił prane w punkcie pomiędzy brwiami,
ten dochodzi do owego najwyższego,
boskiego puruszy.

Kudelska

Niech o wieszczu rozmyśla, o przedwiecznym, o tym, co kieruje wszystkim,
a subtelniejszy od tego, co najsubtelniejsze,
O tym, który wszystko ustanowił, a forma jego myśli się wymyka;
barwa jego kolorem słońca ponad wszelką ciemnością.
Ten jogin, który w swej chwili ostatniej z umysłem niewzruszonym, z pełnym oddaniem, dzięki sile jogi
Właściwie swe życiowe tchnienie w punkcie między brwiami umiejscowi, ten do najwyższej, boskiej osoby podąży.

Rucińska

Kto o prastarym wieszczu, rządcy świata,
o tym drobniejszym niźli najdrobniejsze,
Wszechstwórcy, kształtu nieogarnionego,
o barwie słońca ponad mrokiem pomni
W chwili odejścia z myślą nieruchomą,
pełen miłości, mocą jogi oddech
Pomiędzy brwiami złożywszy uważnie –
ginie w najwyższym świetlistym Puruszy!

Szuwalska

Kto pamięta o starym, wszystkiego świadomym,
Wszechwładnym, co jest mniejszy od cząstki atomu,
Który wszystko ożywia i jest niepojęty,
A swym blaskiem słonecznym wszelki mrok rozprasza;
Kto w chwili śmierci umysł na Nim skupia wiernie,
Z oddaniem, siłą jogi kieruje powietrze
Do punktu między brwiami, ten osiągnie Pana.

Babkiewicz

Kto będzie pamiętał
o wieszczu prastarym,
rozporządzającym,
od drobiny mniejszym,
demiurgu wszechrzeczy,
nieznanego kształtu,
o barwie słońca,
dalekim od mroku,
ten trwając w oddaniu
myślą niewzruszoną,
gdy dech między brwiami,
dzięki sile jogi
właściwie umieści,
to w momencie śmierci
Człowieka, boskiego,
pierwszego osiągnie.

analiza syntaktyczna

veda-vidaḥ (znający Wedy) yat akṣaram (którym niezniszczalnym) vadanti (nazywają),
vīta-rāgāḥ (wyzbyci namiętności) yatayaḥ (trudzący się) yat (w co) viśanti (wchodzą),
yat (co) icchantaḥ (pragnący) brahma-caryam (celibat) caranti (praktykują),
[aham] (ja) tat padam (tę siedzibę) te (tobie) samgraheṇa (zwięźle) pravakṣye (opiszę).

analiza gramatyczna

yat	–	yat sn. 2i.1 n. – co;
akṣaram	–	a-kṣara 2i.1 n. – niezniszczalne, głoska (od: √ kṣar – zmniejszać się, znikać, kṣara – zniszczalny, ginący);
veda-vidaḥ	–	veda-vit 1i.3 m. ; ye vedān vetti te – ci, którzy znają Wedy (od: √ vid – wiedzieć, veda – Weda; √ vid – wiedzieć, rozumieć, -vit – sufiks: znający, znawca);
vadanti	–	√ vad (mówić) Praes. P 1c.3 – mówią;
viśanti	–	√ viś (wchodzić) Praes. P 1c.3 – wchodzą;
yat	–	yat sn. 2i.1 n. – co;
yatayaḥ	–	yati 1i.3 m. – trudzący się, asceci (od: √ yat – porządkować, trudzić się);
vīta-rāgāḥ	–	vīta-rāga 1i.3 m. ; BV : yeṣāṃ rāgo vito ‘sti te – ci, których namiętność odeszła (od: vi- √ i – odchodzić, PP vīta – odeszły; √ rañj – być pokolorowanym, podnieconym, zachwyconym, rāga – kolor, namiętność, podniecenie, miłość, piękno);
yat	–	yat sn. 2i.1 n. – co;
icchantaḥ	–	icchant ( √ iṣ – pragnąć) PPr 1i.3 m. – pragnący;
brahma-caryam	–	brahma-carya 2i.1 n. – celibat praktykowany przez studenta Wedy (od: √ bṛh – zwiększać, brahman – duch, Weda; √ car – poruszać się, PFx carya – do wykonania, do praktykowania);
caranti	–	√ car (poruszać się) Praes. P 1c.3 m. – poruszają się, idą, praktykują;
tat	–	tat sn. 2i.1 n. – to;
te	–	yuṣmat sn. 4i.1 – tobie (skrócona forma od: tubhyam);
padam	–	pada 2i.1 n. – krok, stopę, odcisk stopy, pozycję, siedzibę, część, dział, słowo (od: √ pad – padać, stawiać, iść);
saṃgraheṇa	–	av. ( 3i.1 ) – zwięźle, w kilku słowach (od: sam- √ grah – chwytać razem, wspierać, saṃ-graha – trzymanie razem, zbiór, ochrona);
pravakṣye	–	pra- √ vac (oznajmiać) Fut. Ā 3c.1 – oznajmię;

warianty tekstu

viśanti → vidaṃti (znają);
yad yatayo → yad yātayo (którą asceci);
caranti → vidaṃti (znają);
tat te → tato (zatem);
saṃgraheṇa pravakṣye  → saṃgraheṇābhidhāsye / saṃgrahaṇe pravakṣye / saṃgraheṇa vakṣe / saṃgraheṇa bravīmi  (zwięźle wytłumaczę / w zwięzłości powiem / zwięźle mówię);

Trzecia i czwarta pada BhG 8.11 takie same jak trzecia i czwarta pada Kaṭhopaniṣad 2.15;
… → werset spoza wydania krytycznego po wersecie 8.11:
sarve vedā yat padam āmananti tapāṃsi sarvāṇi ca yad vadanti
yad icchanto brahmacaryaṃ caranti tat te padaṃ saṃgraheṇa bravīmi
Za którą siedzibą wszystkie Wedy tęsknią i o której mówią wszystkie ascezy,
której pragnąc celibat praktykują, tobie o tej siedzibie zwięźle opowiadam.

Śāṃkara

[yoga-mārgānugamanenaiva brahma-vidyām antareṇāpi brahma prāpyata ity evaṃ prāptam idam ucyate ] punar api vakṣyamāṇenopāyena pratipitsitasya brahmaṇo veda-vidvad-anādi-viśeṣaṇa-viśeṣyasyābhidhānaṃ karoti bhagavān—

yad akṣaraṃ na kṣaratīty akṣaram avināśi vedavido vedārthajñāḥ vadanti | tad vā etad akṣaraṃ gārgi brāhmaṇā abhivadanti [bhāvātmauttaṃ 3.8.8] iti śruteḥ | sarva-viśeṣa-nivartakatvenābhivadanty asthūlam aṇv ity ādi | kiṃ ca—viśanti praviśanti samyag-darśana-prāptau satyāṃ yad yatayo yatana-śīlāḥ saṃnyāsino vīta-rāgāḥ vīto vigataḥ rāgo yebhyas te vīta-rāgāḥ | yac cākṣaram icchanto jñātum iti vākya-śeṣaḥ brahmacaryaṃ gurau caranti ācaranti, tat te padaṃ tad akṣarākhyaṃ padaṃ padanīyaṃ te tava saṃgraheṇa, saṃgrahaḥ saṃkṣepas tena, saṃkṣepeṇa pravakṣye kathayiṣyāmi

Rāmānuja

atha kaivalyārthināṃ smaraṇ aprakāram āha

yad akṣaram asthūlatvādiguṇakaṃ vedavido vadanti, vītarāgāś ca yatayo yad akṣaraṃ viśanti, yad akṣaraṃ prāptum icchanto brahmacaryaṃ caranti, tat padaṃ saṃgraheṇa te pravakṣye / padyate gamyate cetaseti padam; tan nikhilavedāntavedyaṃ matsvarūpam akṣaraṃ yathā upāsyam, tathā saṃkṣepeṇa pravakṣyāmītyarthaḥ

Śrīdhara

kevalād abhyāsa-yogād api praṇavā̆bhyāsam antaraṅgaṃ vidhitsuḥ pratijānīte-yad akṣaram iti | yad akṣaraṃ vedārthajñā vadanti | etasya vā akṣarasya praśāsane gārgi sūryācandramasau vidhṛtau tiṣṭhata iti śruteḥ | vīto rāgo yebhyas te vīta-rāgāḥ | yatayaḥ prayatnavanto yad viśanti | yac ca jñātum icchanto gurukule brahmacaryaṃ caranti | tat te tubhyaṃ padaṃ padyate gamyata iti padaṃ prāpyam | saṅgraheṇa saṃkṣepeṇa pravakṣye | tat-prāpty-upāyaṃ kathayiṣyāmīty arthaḥ

Madhusūdana

idānīṃ yena kenacid abhidhānena dhyāna-kāle bhagavad-anusmaraṇe prāpte-

sarve vedā yatpadamāmananti
tapāṃsi sarvāṇi ca yadvadanti |
yadicchanto brahmacaryaṃ caranti
tatte padaṃ saṃgraheṇa bravīmy om ity etat || (KaṭhaU 1.2.15)

ity ādi-śruti-pratipāditatvena praṇavenaivābhidhānena tad-anusmaraṇaṃ kartavyaṃ nānyena mantrādineti niyantum upakramate yad akṣaram iti | yad akṣaram avināśi oṅkārākhyaṃ brahma veda-vido vadanti etad vai tad akṣaraṃ gārgi brāhmaṇā abhivadanty asthūlam aṇv ahrasvam adīrgham ity ādi-vacanaiḥ sarva-viśeṣa-nivartanena pratipādayanti | pramāṇa-kuśalair eva pratipannaṃ kiṃ tu muktopasṛpyatayā tair apy anubhūtam ity āha-viśanti svarūpatayā samyag-darśanena yad akṣaraṃ yatayo yatna-śīlāḥ saṃnyāsino vīta-rāgā niḥspṛhāḥ | na kevalaṃ siddhair anubhūtaṃ sādhakānām api sarvo 'pi prayāsas tad-artha ity āha yad-icchanto jñātuṃ naiṣṭhikā brahmacāriṇo brahmacaryaṃ gurukula-vāsādi-tapaś caranti yāvaj-jīvaṃ tad akṣarākhyaṃ padaṃ padanīyaṃ te tubhyaṃ saṅgraheṇa saṅkṣepeṇāhaṃ pravakṣye prakarṣeṇa kathayiṣyāmi yathā tava bodho bhavati tathā | atas tad akṣaraṃ kathaṃ mayā jñeyam ity ākulo mā bhūr ity abhiprāyaḥ |

atra ca parasya brahmaṇo vācaka-rūpeṇa pratimāvat-pratīka-rūpeṇa ca yaḥ punar etaṃ trimātreṇom ity aneaivākṣareṇa paraṃ puruṣam abhidhyāyīta sa tam adhigacchati ity ādi-vacanair manda-madhyama-buddhīnāṃ krama-mukti-phalakam upāsanam uktaṃ tad evehāpi vivakṣitaṃ bhagavatā | ato yoga-dhāraṇā-sahitam oṅkāropāsanaṃ tat phalaṃ sva-svarūpaṃ tato 'punar-āvṛttis tan-mārgaś cety artha-jātam ucyate yāvad adhyāya-samāpti

Viśvanātha

nanu bhruvor madhye prāṇam āveśya ity etāvan mātroktyā yogo na jñāyate, tasmāt tatra yoge prakāraḥ kaḥ, kiṃ japyaṃ, kiṃ vā dhyeyam, kiṃ vā prāpyam ity api saṅkṣepeṇa brūhīty apekṣāyām āha yad iti tribhiḥ | yad evākṣaram om ity ekākṣara-vācyaṃ brahma yatayo viśanti tat padaṃ padyate gamyata iti padaṃ prāpyam | samyaktayā gṛhayte 'neneti saṅgrahas tad-upāyas tena saha pravakṣye śṛṇu

Baladeva

nanu bhruvor madhye prāṇam āveśyaitāvatā yogo nāvagamyate, tasmāt tasya prakāraṃ tatra japyaṃ prāpyaṃ brūhīty apekṣāyām āha yad akṣaram iti tribhiḥ | ekam eva brahma akṣaram om iti vācakaṃ vadanti | vīta-rāgā vinaṣṭāvidyā yatayo yad brahma tad-vācya-bhūtaṃ vijñānaika-rasaṃ viśanti prāpnuvanti | tad-ubhaya-r”paṃ brahma jñātum icchanto naiṣṭhikā gurukula-vasādi-lakṣaṇaṃ brahmacaryaṃ caranti | tat padaṃ prāpyaṃ saṅgraheṇopāyena saha pravakṣye vakṣyāmi yathānāyasena tvaṃ tad-vidyāṃ prāpnuyāḥ | samyag gṛhyate tattvam anena iti nirukteḥ saṅgraha upāyaḥ

Michalski

To, co znawcy Wed nazywają Nieprzemijającem, to, w czym gasną wolni od namiętności, umorzeńcy, – to, do czego pragnący idą drogą brahmańskiego ucznia, – to ja ci w krótkim słowie wypowiem.

Olszewski

Drogę, którą uczeni Wedy zowią Niewidzialną; po której kroczą ludzie, panujący nad sobą i wolni od namiętności, której pragną przystępujący do świętego nowicyatu, tę drogę ci wskażę w słowach niewielu.

Dynowska

Powiem ci teraz pokrótce o tym „przybytku” szczęśliwości wieczystej, który znawcy Wed Niezniszczalnym, Odwiecznym zwą, w który wchodzą mędrcy w jodze doskonali i od pragnień wolni, który jest celem najwyższym tych, którzy są w ślubach czystości niezłomni.

Sachse

Opowiem ci pokrótce o stanie,
który znawcy prawdy zwą nieprzemijalnym,
do którego wstęp mają mędrcy beznamiętni,
za którym tęskniąc kroczą [ścieżką] brahmaczarii.

Kudelska

Teraz w kilku słowach opiszę ci ten stan, który niezmiennym znawcy Wed nazywają,
Do którego zdążają asceci namiętności wyzbyci, którego pragną ci, którzy śluby czystości złożyli.

Rucińska

O tym, co znawcy Wedy opisują
i w co asceci wchodzą beznamiętni,
Czego spragnieni żyją w brahmaczarji –
o Niezniszczalnym krótko ci opowiem.

Szuwalska

Znawcy Wed mówią o Nim: OM – wieczna sylaba.
Wyrzeczeni asceci czynią Go swym celem,
Wiodą życie w czystości, aby Go osiągnąć.
Wyjaśnię ci za chwilę, jak dotrzeć do Niego:

Babkiewicz

Tę, którą Wed znawcy
zowią niepodzielną,
którą beznamiętni
sięgają z wysiłkiem,
której pragnąc, śluby
uczniowskie spełniają,
tę właśnie siedzibę
w skrócie ci opiszę.

analiza syntaktyczna

sarva-dvārāṇi (wszystkie bramy) saṃyamya (powściągnąwszy),
hṛdi ca (i w sercu) manaḥ (umysł) nirudhya (zatrzymawszy),
mūrdhni (w głowie) ātmanaḥ (swój) prāṇam (oddech) ādhāya (umieściwszy),
yoga-dhāraṇām (w koncentracji jogicznej) āsthitaḥ (pozostający),
om iti (OM) ekākṣaram (jednosylabowego) brahma (brahmana) vyaharan (wypowiadający)
mām (o mnie) anusmaran (rozmyślający)
deham (ciało) tyajan (porzucający) yaḥ (kto) prayāti (odchodzi),
sa (ten) paramām gatim (do najwyższego celu) yāti (idzie).

analiza gramatyczna

sarva-dvārāṇi	–	sarva-dvāra 2i.3 n. ; sarvāṇi [indriyāṇāṃ] dvārāṇīti – wszystkie bramy [zmysłów] (od: sarva – wszystko; √ dvṛ – przeszkadzać, okrywać, dvāra – brama, wejście, droga);
saṃyamya	–	sam- √ yam (powściągać) absol. – powściągnąwszy;
manaḥ	–	manas 2i.1 n. – umysł (od: √ man – myśleć);
hṛdi	–	hṛt 7i.1 n. – w sercu, w umyśle, w jaźni;
nirudhya	–	ni- √ rudh (przeszkadzać, zatrzymywać) absol. – zablokowawszy, zatrzymawszy;
ca	–	av. – i;
mūrdhni	–	mūrdhan 7i.1 m. – w głowie, na szczycie, w czole;
ādhāya	–	ā- √ dhā (umieszczać, naprawiać) absol. – umieściwszy;
ātmanaḥ	–	ātman 6i.1 m. – jaźni, swój;
prāṇam	–	prāṇa 2i.1 m. – oddech, życie (od: pra- √ an – oddychać w górę → √ prāṇ – oddychać, żyć);
āsthitaḥ	–	āsthita (ā- √ sthā – iść ku, wykonywać) PP 1i.1 m. – pozostający, znajdujący się w pobliżu, idący ku, ten który się wspiął;
yoga-dhāraṇām	–	yoga-dhāraṇā 2i.1 f. ; TP : yogasya dhāraṇām iti – stabilność jogiczną (od: √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga  – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej; √ dhṛ – dzierżyć, dhāraṇā – podtrzymywanie, koncentracja, stabilność);

*****

om	–	av. – zawołanie OM, praṇava;
iti	–	av. – tak (zaznacza koniec wypowiedzi);
ekākṣaram	–	eka-akṣara 2i.1 n. – mające jedną głoskę (od: eka – jeden; √ kṣar – zmniejszać się, znikać, a-kṣara – niezniszczalny, sylaba, głoska);
brahma	–	brahman 2i.1 n. – ducha, Wedę (od: √ bṛh – zwiększać);
vyāharan	–	vy-ā-harant (vi-ā- √ hṛ – wypowiadać) PPr 1i.1 m. –wypowiadający, wydający dźwięk;
mām	–	asmat sn. 2i.1 – mnie;
anusmaran	–	anusmarant (anu- √ smṛ – myśleć po kolei, rozpamiętywać) PPr 1i.1 m. – rozpamiętujący;
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
prayāti	–	pra- √ yā (iść, odchodzić) Praes. P 1c.1 – idzie, odchodzi, umiera;
tyajan	–	tyajant ( √ tyaj – porzucać) PPr 1i.1 – porzucający;
deham	–	deha 2i.1 m. – ciało (od: √ dih – namaszczać, kleić, deha – forma, kształt, ciało);
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – on;
yāti	–	√ yā (iść, osiągać) Praes. P 1c.1 – idzie, osiąga;
paramām	–	paramā 2i.1 f. – najdoskonalszą, najlepszą (stopień najwyższy od: para – daleki, odległy, poza, wcześniejszy, późniejszy, starożytny, ostateczny);
gatim	–	gati 2i.1 f. – poruszanie się, drogę, podróż, rezultat, cel, schronienie, źródło (od: √ gam – iść);

warianty tekstu

mūrdhny ādhāyātmanaḥ → mūrdhny ādāyātmanaḥ / mūrdhny ādhāya manaḥ / mūrdhny ādhyāyātmanaḥ (w czole własny [oddech] dawszy / w czole umieściwszy umysł / w czole rozmyślawszy o własnym [oddechu]);
prāṇam → prāṇān (oddechy);
yoga-dhāraṇām → yoga-dhāraṇam / yoga-dhāraṇāt (powstrzymanie jogiczne / z jogicznego powstrzymania);
tyajan dehaṃ sa yāti paramāṃ gatim → sa mad-bhāvaṃ yāṃti nāsty atra saṃśayaḥ (ten mój stan osiąga, nie ma co do tego wątpliwości);

Śāṃkara

sa yo ha vai tad bhagavan manuṣyeṣu prāyaṇāntam oṃkāram abhidhyāyīta | katamaṃ vāva sa tena lokaṃ jayatīti | tasmai sa hovāca—etad vai satya-kāma paraṃ cāparaṃ ca brahma yad oṃkāraḥ [pūrvraśnauttaṃ 5.1-2] ity upakramya, yaḥ punar etaṃ trimātreṇa om ity etenaivākṣareṇa paraṃ puruṣam abhidhyāyīta sa sāmabhir unnīyate brahma-lokaṃ [pūrvraśnauttaṃ 5.5] ity ādinā vacanena, anyatra dharmād anyatrādharmād [kṛtaṭhuttaṃ 1.2.14] iti copakramya

sarve vedā yat padam āmananti
tapāṃsi sarvāṇi ca yad vadanti |
yad icchanto brahmacaryaṃ caranti
tat te padaṃ saṃgraheṇa bravīmy om ity etad [kṛtaṭhuttaṃ 1.2.15]

ity ādibhiś ca vacanaiḥ parasya brahmaṇo vācaka-rūpeṇa, pratimāvat pratīka-rūpeṇa vā, para-brahma-pratipatti-sādhanatvena manda-madhyama-buddhīnāṃ vivakṣitasya oṃkārasyopāsanaṃ kālāntare mukti-phalam uktaṃ yat, tad evehāpi kaviṃ purāṇam anuśāsitāraṃ [gītā 8.9] yad akṣaraṃ veda-vido vadanti [gītā 8.11] iti copanyastasya parasya brahmaṇaḥ pūrvokta-rūpeṇa pratipatty-upāya-bhūtasya oṃkārasya kālāntara-mukti-phalam upāsanaṃ yogadhāraṇā-sahitaṃ vaktavyam | prasaktānuprasaktaṃ ca yat kiṃcid ity evam artha uttare grantha ārabhyate—

sarva-dvārāṇi sarvāṇi ca tāni dvārāṇi ca sarva-dvārāṇy upalabdhau, tāni sarvāṇi saṃyasya saṃyamanaṃ kṛtvā mano hṛdi hṛdaya-puṇḍārīke nirūdhya nirodhaṃ kṛtvā niṣpracāram āpādya, tatra vaśīkṛtena manasā hṛdayād ūrdhva-gāminyā nāḍyordhvam ārūhya mūrdhny ādhāya ātmanaḥ prāṇam āsthitaḥ pṛvṛtto yoga-dhāraṇāṃ dhārayitum

tatraiva ca dhārayan—

om iti ekākṣaraṃ brahma brahmaṇo’bhidhāna-bhūtam oṃkāraṃ vyāharan ucārayan, tad-artha-bhūtaṃ mām īśvaram anusmaran anucintayan yaḥ prayāti mriyate, sa tyajan parityajan dehaṃ śarīraṃ—tyajan deham iti prayāṇa-viśeṣaṇārthaṃ deha-tyāgena prayāṇam ātmanaḥ, na svarūpa-nāśenety arthaḥ—sa evaṃ yāti gacchati paramāṃ prakṛṣṭāṃ gatim

Rāmānuja

sarvāṇi śrotrādīnīndriyāṇi jñānadvārabhūtāni saṃyamya svavyāpārebhyo vinivartya, hṛdayakamalaniviṣṭe mayy akṣare mano nirudhya, yogākhyāṃ dhāraṇām āsthitaḥ mayy eva niścalāṃ sthitim āsthitaḥ, om ity ekākṣaraṃ brahma madvācakaṃ vyāharan, vācyaṃ mām anusmaran, ātmanaḥ prāṇaṃ mūrdhny ādhāya dehaṃ tyajan yaḥ prayāti sa yāti paramāṃ gatiṃ prakṛtiviyuktaṃ matsamānākāram apunarāvṛttim ātmānaṃ prāpnotītyarthaḥ / „yaḥ sa sarveṣu bhūteṣu naśyatsu na vinaśyati // avyakto 'kṣara ity uktas tam āhuḥ paramāṃ gatim // BhGR_1.” ity anantaram eva vakṣyate

Śrīdhara

pratijñātam upāyaṃ sāṅgam āha dvābhyāṃ sarveti | sarvāṇi indriya-dvārāṇi saṃyamya pratyāhṛtya | cakṣur-ādibhiḥ bāhya-viṣaya-grahaṇaṃ akurvan ity arthaḥ | manaś ca hṛdi nirudhya | bāhya-viṣaya-smaraṇam akurvan ity arthaḥ | mūrdhni bhruvor madhye prāṇam ādhāya yogasya dhāraṇāṃ sthairyam āsthitaḥ āśritavān san |

om iti | om ity ekaṃ yad akṣaraṃ tad eva brahma-vācakatvād vā pratimādivad brahma-pratīkatvād vā brahma | tad-vyāharan uccārayaṃs tad-vācyaṃ ca mām anusmarann eva dehaṃ tyajan yaḥ prakarṣeṇa yāti arcirādi-mārgeṇa sa paramāṃ śreṣṭhāṃ gatiṃ mad-gatiṃ yāti prāpnoti

Madhusūdana

tatra pravakṣya iti pratijñātam arthaṃ sopakaraṇam āhaa dvābhyām sarva-dvārāṇīti | sarvāṇīndriya-dvārāṇi saṃyamya sva-sva-viṣayebhyaḥ pratyāhṛtya viṣaya-doṣa-darśanābhyāsāt tad-vimukhatām āpāditaiḥ śrotrādibhiḥ śabdādi-viṣaya-grahaṇam akurvan | bāheyndriya-nirodhe 'pi manasaḥ pracāraḥ syād ity ata āha mano hṛdi nirudhya ca, abhyāsa-vairāgyābhyāṃ ṣaṣṭhe vyākhyātābhyāṃ hṛdaya-deśe mano nirudhya nirvṛttikatām āpādya ca, antar api viṣaya-cintām akurvann ity arthaḥ | evaṃ bahir antar upalabdhi-dvārāṇi sarvāṇi saṃnirudhya kriyā-dvāraṃ prāṇam api sarvato nigṛhya bhūmi-jaya-krameṇa mūrdhny ādhāya bhruvor madhye tad-upari ca gurūpadiṣṭa-mārgeṇāveśyātmano yoga-dhāraṇām ātma-viṣaya-samādhi-rūpāṃ dhāraṇām āsthitaḥ | ātmana iti devatā-divya-vṛtty-artham |

om ity ekam akṣaraṃ brahma-vācakatvāt pratimā-baddha-brahma-pratīkatvād vā brahma vyāharann uccaran | om iti vyāharann ity etāvataiva nirvāha ekākṣaram ity anāyāsa-kathanena stuty-artham | om iti vyāharann ekākṣaram ekam advitīyam akṣaram avināśi sarva-vyāpakaṃ brahma mām om ity asyārthaṃ smarann iti vā | tena praṇavaṃ japaṃs tad-abhidheya-bhūtaṃ ca māṃ cintayan mūrdhanyayā nāḍyā dehaṃ tyajanyaḥ prayāti sa yāti deva-yāna-mārgeṇa brahma-lokaṃ gatvā tad-bhogānte paramāṃ prakṛṣṭāṃ gatiṃ mad-rūpām |

atra patañjalinā tīvra-saṃvegānām āsannaḥ (Ys 1.21) samādhi-lābhaḥ ity uktvā īśvara-praṇidhānād vā (1.23) ity uktam | praṇidhānaṃ ca vyākhyātaṃ tasya vācakaḥ praṇavaḥ (1.27), taj-japas tad-artha-bhāvanam (1.28) iti | samādhi-siddhir īśvara-praṇidhānāt (2.45) iti ca | iha tu sākṣād eva tataḥ parama-gati-lābha ity uktam | tasmād avirodhayom ity ekākṣaraṃ brahma vyāharan mām anusmarann ātmano yoga-dhāraṇām āsthita iti vyākhyeyam | vicitra-phalatvopapatter vā na nirodhyaḥ

Viśvanātha

uktam arthaṃ vadan yoge prakāram āha sarvāṇi cakṣur-ādīndriya-dvārāṇi saṃyamya bāhya-viṣayebhyaḥ pratyāhṛtya manaś ca hṛdy eva nirudhya viṣayāntareṣv asaṅkalpya mūrdhni bhruvor madhye eva prāṇam ādhāya yoga-dhāraṇām ānakha-śikha-man-mūrti-bhāvanām āśritaḥ san om ity ekākṣaraṃ brahma-svarūpaṃ vyāharan uccārayan tad-vācyaṃ mām anusmarann anudhyāyan paramāṃ gatiṃ mat-sālokyam

Baladeva

yoga-prakāram āha sarveti | sarvāṇi bahir jñāna-dvārāṇi śrotrādīni saṃyamya śabdādibhyo viṣayebhyaḥ pratyāhṛtya doṣa-darśanābhyāsena tad-vimukhais tais tān gṛhṇan śrotrādi-saṃyame 'pi manaḥ pracared ity ata āha hṛdi sthite mayi antar-jñāna-dvāraṃ mano nirudhya niveśya manasāpi tān smaran | atha kriyā-dvāraṃ prāṇaṃ ca mūrdhnādhāyādau hṛt-padme vaśīkṛtya tasmād ūrdhva-gatayā suṣumṇayā gurūpadiṣṭa-vartmanā bhūmi-jaya-krameṇa bhruvor madhye tad-upari brahma-randhre ca saṃsthāpya ātmano mama yoga-dhāraṇām āāda-śikhaṃ mad-bhāvanam āsthitaḥ kurvan |

om iti vācakaṃ brahma tatra vyāharan antar uccārayan tat stauti ekākṣaram iti ekaṃ pradhānaṃ ca tad-akṣaram avināśi ceti tathā tad vācyaṃ māṃ parmātmānam anusmaran dhyāyan yo dehaṃ tyajan prayāti sa paramāṃ gatiṃ mat-sālokyatāṃ yāti

Michalski

Kto, zamknąwszy wszystkie drzwi ciała, uczucia swe w sercu zatrzyma, dech życia zbierze w swej głowie i odda się Jodze w skupieniu, –
i tę jedną sylabę OM, która jest Brahmanem, wypowie, o mnie myśląc, – ten, gdy odejdzie, z ciała wyzwolony, – pójdzie najwyższą drogą.

Olszewski

Zamknąwszy wrota wszystkich zmysłów, ześrodkowawszy ducha w sercu, a w głowie tchnienie życiowe, mocny i wytrwały w Jedności duchowej.
Zwracając się z wyrazem mistycznym om do Boga jedynego i niepodzielnego i mnie wspominając: kto w ten sposób odchodzi, porzucając swoje ciało, ten wstępuje na drogę najwyższą.

Dynowska

Kto w ostatnią chwilę życia, gdy opuszcza to ciało, zamknie wszystkie zmysłów wyloty, duszę w sercu skupi, a prądy żywotne e głowie – w jogę wgłębiony,
„AUM” – najświętsze Słowo Brahmana – powtarza, o Mnie myśląc jedynie, ten zaprawdę na drogę wchodzi najwyższą.

Sachse

[Ten, kto odchodzi wówczas],
gdy opanował wszystkie bramy
[dające światu zewnętrznemu dostęp do człowieka],
gdy zatrzymał umysł w sercu,
skupił pranę u szczytu głowy i zagłębił się w jogę;
kto porzuca ciało i odchodzi pamiętając o mnie,
i wymawia jedyne, niezniszczalne OM,
[symbol] brahmana,
ten idzie ku najwyższemu przeznaczeniu.

Kudelska

Zamykając wszystkie bramy swego ciała, umysł skupiając na sercu, a życia oddech umiejscawiając w punkcie na szczycie głowy,
Jogin nieporuszony w nieprzerwanej medytacji trwa.
Ten, kto wypowiada tę jedną sylabę Om, która jest brahmanem,
O mnie pamiętając, porzucając ciało przechodzi dalej, osiąga najwyższy cel.

Rucińska

Zawarłszy wszystkie otwory i umysł w sercu zamknąwszy
Na czole oddech swój kładąc, w głębokim trwając skupieniu,
Kto jedną zgłoskę Brahmana, Om, szepce i myśli o mnie,
W chwili, gdy ciało porzuca, ten cel osiąga najwyższy.

Szuwalska

Należy zamknąć wszystkie bramy ciała swego,
Umysł skupić na sercu, świadomość skierować
Ku głowie wraz z powietrzem i oddać się jodze.
W tym stanie wypowiadać OM – świętą sylabę.
Pamiętając w ten sposób o Mnie w chwili śmierci,
Osiąga się najwyższe, wieczne przeznaczenie.

Babkiewicz

A gdy zamknie wszystkie bramy,
umysł w sercu wraz zatrzyma,
w szczycie głowy tchnienie zmieści
i trwa w jogi koncentracji,
„OM” – brahmana głoskę pierwszą
mówiąc, o mnie gdy rozmyśla,
ciało zrzuca i odchodzi,
ten najwyższy cel osiąga.

analiza syntaktyczna

he pārtha (Prythowicu!)
yaḥ ananya-cetāḥ (kto nie mający umysłu [skierowanego] na nic innego) nityaśaḥ (zawsze) satatam (stale) mām (o mnie) smarati (myśli),
aham (ja) tasya nitya-yuktasya (dla tego zawsze zaprzęgniętego) yoginaḥ (dla jogina) su-labhaḥ [bhavāmi] (staję się łatwo osiągalny).

analiza gramatyczna

ananya-cetāḥ	–	an-anya-cetas 1i.1 m. ; BV : yasya ceto ‘nyasmin nāsti saḥ – ten, kogo umysł nie jest w [niczym] innym (od: anya – inny, ananya – nie inny, wyłączny, jedyny, nie mający innego, nie oddany niczemu innemu; √ cit – postrzegać, myśleć, cetas – umysł, myśl, serce, świadomość);
satatam	–	av. – zawsze, stale (od: sa-tata – stały, niewyczerpany, nieprzerwany);
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
mām	–	asmat sn. 2i.1 – mnie;
smarati	–	√ smṛ (myśleć, pamiętać) Praes. P 1c.1 – pamięta, rozmyśla;
nityaśaḥ	–	av. – wiecznie, stale (od: nitya – wieczny, stały);
tasya	–	tat sn. 6i.1 m. – jego;
aham	–	asmat sn. 1i.1 – ja;
sulabhaḥ	–	su-labha 1i.1 m. – łatwo osiągalny (od: su – prefiks: dobry, wspaniały, piękny, szlachetny, łatwy, prosty; √ labh – zabierać, zdobywać; lābha – osiągnięcie, zdobycz);
pārtha	–	pārtha 8i.1 m. – o synu Prythy (od: √ pṛth – rozszerzać, pṛthā – Kunti, matka Pandowiców);
nitya-yuktasya	–	nitya-yukta 6i.1 m. ; nityaṃ yuktasyeti – zawsze zaprzęgniętego (od: av. nityam – zawsze; √ yuj – zaprzęgać, łączyć, PP yukta – połączony, zaprzężony);
yoginaḥ	–	yogin 6i.1 m. – jogina, połączonego (od: √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej);

warianty tekstu

nitya-yuktasya → nitya-yogasya (dla tego, dla którego joga jest codzienną [praktyką]);
yoginaḥ → dehinaḥ (dla wcielonego);

Śāṃkara

kiṃ ca—

ananya-cetā nānya-viṣaye ceto yasya so’yam ananya-cetāḥ | yogī satataṃ sarvadā yo māṃ parameśvaraṃ smarati | nityaśaḥ satatam iti nairantaryam ucyate, nityaśaḥ iti dīrgha-kālatvam ucyate | na ṣaṇ-māsaṃ saṃvatsaraṃ vā | kiṃ tarhi ? yāvaj-jīvaṃ nairantaryeṇa yo māṃ smaratīty arthaḥ | tasya yogino’haṃ sulabhaḥ sukhena labhyo he pārtha, nitya-yuktasya sadā samāhita-cittasya yoginaḥ | yata evam, ato’nanya-cetāḥ san mayi sadā samāhito bhavet

Rāmānuja

evam aiśvaryārthinaḥ kaivalyārthinaś ca svaprāpyānuguṇaṃ bhagavadupāsanaprakāra uktaḥ; atha jñānino bhagavadupāsanaprakāraṃ prāptiprakāraṃ cāha

nityaśaḥ mām udyogaprabhṛti satataṃ sarvakālam ananyacetāḥ yaḥ smarati atyarthamatpriyatvena matsmṛtyā vinā ātmadhāraṇam alabhamāno niratiśayapriyāṃ smṛtiṃ yaḥ karoti; tasya nityayuktasya nityayogaṃ kāṅkṣamāṇasya yoginaḥ ahaṃ sulabhaḥ aham eva prāpyaḥ; na madbhāva aiśvaryādikaḥ suprāpaś ca / tadviyogam asahamāno 'ham eva taṃ vṛṇe / „yam evaiṣa vṛṇute tena labhyaḥ” iti hi śrūyate / matprāptyanuguṇopāsanavipākaṃ tadvirodhinirasanam atyarthamatpriyatvādikaṃ cāham eva dadāmītyarthaḥ / vakṣyate ca „teṣāṃ satatayuktānāṃ bhajatāṃ prītipūrvakam / dadāmi buddhiyogaṃ taṃ yena mām upāyānti te // teṣām evānukampārtham aham ajñānajaṃ tamaḥ / nāśayāmy ātmabhāvastho jñānadīpena bhāsvatā

Śrīdhara

evaṃ cānta-kāle dhāraṇayā mat-prāptir nityābhyāsavata eva bhavati | nānyasyeti pūrvoktam evānusmārayati ananyeti | nāsty anyasmiṃś ceto yasya | tathābhūtaḥ san | yo māṃ satataṃ nirantaraṃ nityaśaḥ pratidinaṃ smarati | tasya nitya-yuktasya samāhitasyāhaṃ sukhena labhyo 'smi nānyasya

Madhusūdana

ya evaṃ vāyu-nirodha-vaidhuryeṇa prāṇam āveśya mūrdhanyayā nāḍyā dehaṃ tyaktuṃ svecchayā na śaknoti kiṃ tu karma-kṣayeṇaiva paravaśo dehaṃ tyajati tasya kiṃ syād iti tad āha ananya-cetā iti | na vidyate mad-anya-viṣaye ceto yasya so 'nanya-cetāḥ satataṃ nirantaraṃ nityaśo yāvaj-jīvaṃ yo māṃ smarati tasya sva-vaśatayā vā dehaṃ tyajato 'pi nitya-yuktasya satata-samāhita-cittasya yoginaḥ sulabhaḥ sukhena labhyo 'haṃ parameśvara itareṣām atidurlabho 'pi he pārtha tavāham atisulabho mā bhaiṣīr ity abhiprāyaḥ |

atra tasyeti ṣaṣṭh.-śeṣe sambandha-sāmānye | kartari na lokety ādinā niṣedhāt | atra cānanya-cetastvena sat-kāro 'tyādaram | satatam iti nairantaryaṃ nityaśa iti dīrgha-kālatvaṃ smaraṇasyoktam | tena sa tu dīrgha-kāla-nairantarya-satkārāsevito dṛḍha-bhūmiḥ (Ys 1.14) iti pātañjalaṃ matam anusṛtaṃ bhavati | tatra sa ity abhyāsa ukto 'pi smaraṇa-paryavasāyī | tena yāvaj-jīvaṃ pratikṣaṇaṃ vikṣepāntara-śūnyatayā bhagavad-anucintanam eva parama-gati-hetur mūrdhanyayā nāḍyā tu svecchayā prāṇotkramaṇaṃ bhavatu na veti nātīvāgrahaḥ

Viśvanātha

tad evam ārtaḥ ity ādinā karma-miśrām, jaarā-maraṇa-mokṣāya ity anenāpi karma-miśrām, kaviṃ purāṇaṃ ity ādibhir yoga-miśrāṃ ca saparikarāṃ pradhānībhūtāṃ bhaktim uktvā sarva-śreṣṭhāṃ nirguṇāṃ kevalāṃ bhaktim āha-ananya-cetā iti | na vidyate 'nyasmin karmaṇi jñāna-yoge vānuṣṭheyatvena | tathā devatāntare vārādhyatvena | tathā svargāpargādāv api prāpyatvena ceto yasya | satataṃ sadeti kāla-deśa-pātra-śuddhy-ādy-anapekṣatayaiva nityaśaḥ pratidinam eva yo māṃ smarati, yasya tena bhaktenāhaṃ sulabhaḥ sukhena labhyaḥ | yoga-jñānābhyāsādi-duḥkha-miśraṇābhāvād iti bhāvaḥ | nitya-yuktasya nitya-mad-yogākāṅkṣiṇa āśaṃsāyāṃ bhūtavac ceti bhāviny api yoga āśāṃsite kta-pratyayaḥ | yogino bhakti-yogavataḥ | yad vā yoga-sambandho dāsya-sakhyādis tadvataḥ

Baladeva

evaṃ mokṣa-mātra-kāṅkṣiṇāṃ yoga-miśrāṃ bhaktim upadiśya sva-jñānināṃ svam evākāṅkṣatām eka-bhaktir ity uktāṃ śuddhāṃ bhaktiṃ upadiśati ananyeti | yo jano 'nanya-cetā na matto 'nyasmin karma-yogādike sādhane svarga-mokṣādike sādhye vā ceto yasya sa mad-ekābhilāṣavān satataṃ sarvadā deśa-kālādi-viśuddhi-nairapekṣeṇa nityaśaḥ pratyahaṃ māṃ yaśodā-stanandhayaṃ nṛsiṃha-raghunāthādi-rūpeṇa bahudhāvirbhūtaṃ sarveśvaram atimātra-priyaṃ smaraty arcana-japādiṣv anusandhatte tasyāhaṃ tat-prītijñaḥ sulabhaḥ sukhena labhyaḥ karmānuṣṭhāna-yogābhyāsādi-duḥkha-samparkābhāvāt | tasyeti sambandha-sāmānye ṣaṣṭhī, na lokāvyaya ity ādinā kartari tasyāḥ pratiṣedhāt | tādṛśasya tasya viyogam asahiṣṇur aham eva tam ātmānaṃ darśayāmi tat-sādhana-paripākaṃ tat-pratikūla-nirāsaṃ ca kurvan | śrutiś caivam āha – yam evaiṣa vṛnute tena labhyas tasyaiṣa ātmā viviṛṇute tanūṃ svām iti | svayaṃ ca vakṣyati – dadāmi buddhi-yogaṃ taṃ yena mām upayānti te ity ādinā | kīdṛśasyety āha nityeti | sarvadā mad-yogaṃ vāñchataḥ āśaṃsāyāṃ bhūtavac ca iti sūtrād āśāṃsite yoge bhaviṣyaty api kta-pratyayaḥ | yogino mad-dāsya-sakhyādi-sambandhavataḥ

Michalski

Jogin, niezmiennie oddany, niezbaczający swą myślą od celu, o mnie wieczyście myślący, – osiągnie mnie łatwo, o Partho!

Olszewski

Człowiek, który nie myśląc o żadnej innej rzeczy, wspomina mnie bezustannie, jest Yogi, zjednoczony na wieki, któremu ja daję dostęp do siebie.

Dynowska

Kto tylko o Mnie nieustannie myśli, na nic innego nie bacząc, w jodze niewzruszony, a Mnie oddany, temu nie trudno, o parto, zjednoczyć się ze Mną.

Sachse

Czyj umysł nie zwraca się nigdy w innym kierunku,
kto pamięta o mnie bez przerwy,
ten dochodzi do mnie bez trudu, o synu Prithy,
ponieważ, jako jogin, zatopiony jest w ciągłej jodze.

Kudelska

Dla tego, kto ciągle o mnie rozmyśla, kto bez przerwy o mnie pamięta,
Kto jest joginem zawsze opanowanym, dla tego, Partho, jestem łatwy do osiągnięcia.

Rucińska

O niczym innym nie myśląc nigdy, kto wciąż mnie pamięta,
Ten jogin stale skupiony łatwo zdobywa mnie, Partho!

Szuwalska

Kto nieustannie myśli na Mnie ma skupione,
Ten z łatwością Mnie znajdzie, gdyż nie zbacza z drogi.

Babkiewicz

Jogin, który stale myśli
o mnie, wiecznie zaprzężony,
myśl nie bieży mu gdzie indziej,
łatwo, Partho, mnie osiąga.

analiza syntaktyczna

mahātmānaḥ (ci, którzy maja wielką jaźń) mām (mnie) upetya (osiągnąwszy)
duḥkhālayam (siedzibę cierpienia) aśāśvatam (niestałe) punar-janma (kolejne narodziny) na āpnuvanti (nie osiągają),
[te] (oni) paramāṃ (do najwyższej) saṃsiddhiṃ (do doskonałości) gatāḥ (którzy doszli).

analiza gramatyczna

mām	–	asmat sn. 2i.1 – mnie;
upetya	–	upa- √ i (podchodzić, osiągać) absol. – osiągnąwszy, zbliżywszy się;
punar-janma	–	punar-janman 2i.1 n. – ponowne narodziny (od: √ jan – rodzić, janman – narodziny; av. punaḥ – ponownie, jeszcze raz, z powrotem);
duḥkhālayam	–	duḥkha-ālaya 2i.1 n. ; TP : duḥkhasyālayam iti – siedzibę cierpienia (od: dur / dus – prefiks: trudny, zły, twardy; kha – zagłębienie, otwór, piasta; duḥ-kha – ból, cierpienie; dosłownie: dobre i złe zagłębienie [przez które przechodzi oś rydwanu], stąd poruszanie się gładko i z oporem; ā- √ lī – podchodzić, osiedlać się, ālaya – siedziba, schronienie, mieszkanie);
aśāśvatam	–	a-śāśvata 2i.1 n. – nie wieczne, nie nieustanne, nie stałe;
na	–	av. – nie;
āpnuvanti	–	√ āp (osiągać) Praes. P 1c.3 – osiągają, zdobywają;
mahātmānaḥ	–	mahā-ātman 1i.3 m. ; BV : yeṣām ātmā mahān asti te – ci, których jaźń jest wielka (od: √ mah – powiększać, mahant – wielki; ātman – jaźń);
saṃsiddhim	–	sam-siddhi 2i.1 f. – sukcesu, doskonałość, osiągnięcie, spełnienie (od: √ sidh – odnosić sukces, osiągać doskonałość);
paramām	–	paramā  2i.1 f. – najwyższą (od: para – daleki, odległy, poza, wcześniejszy, późniejszy, starożytny, ostateczny, parama – najdoskonalszy, najlepszy);
gatāḥ	–	gata ( √ gam – iść) PP 1i.3 m. – ci, którzy doszli;

Śāṃkara

tava saulabhyena kiṃ syāt ? ity ucyate | sṛṇu tan mama saulabhyena yad bhavati—

mām upetya mām īśvaram upetya mad-bhāvam āpadya punar janma punar utpattiṃ nāpnuvanti na prāpnuvanti | kiṃ-viśiṣṭaṃ punar-janma na prāpnuvanti ? iti, tad-viśeṣaṇam āha—duḥkhālayaṃ duḥkhānām ādhyātmikādīnām ālayam āśrayam | ālīyante yasmin duḥkhānīti duḥkhālayaṃ janma | na kevalaṃ duḥkhālayam, aśāśvatam anavasthita-svarūpaṃ ca | nāpnuvanti īdṛśaṃ punar-janma mahātmāno yatayaḥ saṃsiddhiṃ mokṣākhyāṃ paramāṃ prakṛṣṭāṃ gatāḥ prāptāḥ | ye punar māṃ na prāpnuvanti te punar āvartante

Rāmānuja

ataḥ param adhyāyaśeṣeṇa jñāninaḥ kaivalyārthinaś cāpunarāvṛttim aiśvaryārthinaḥ punarāvṛttiṃ cāha

māṃ prāpya punarnikhiladuḥkhālayam aśāśvatam asthiraṃ janma na prāpnuvanti / yata ete mahātmānaḥ mahāmanasaḥ, yathāvasthitamatsvarūpajñānānā atyarthamatpriyatvena mayā vinā ātmadhāraṇam alabhamānā mayy āsktamanaso madāśrayā mām upāsya paramasaṃsiddhirūpaṃ māṃ prāptāḥ

Śrīdhara

yady evaṃ tvaṃ sulabho 'si tataḥ kiṃ ? ata āha mām iti | ukta-lakṣaṇā mahātmāno mad-bhaktā māṃ prāpya punar duḥkhāśrayam antiyaṃ ca janma na prāpnuvanti | yatas te paramāṃ samyak siddhiṃ mokṣam eva prāptāḥ | punar janmano duḥkhānāṃ cālayaṃ sthānaṃ te mām upetya na prāpnuvantīti vā

Madhusūdana

bhagavantaṃ prāptāḥ punar āvartante na veti sandehe nāvartanta ity āha mām iti | mām īśvaraṃ prāpya punar janma manuṣyādi-deha-sambandhaṃ kīdṛśaṃ duḥkhālayaṃ garbha-vāsa-yoni-dvāra-nirgamanādy-aneka-duḥkha-sthānam | aśāśvatam asthiraṃ dṛṣṭa-naṣṭa-prāyaṃ nāpnuvanti punar nāvartanta ity arthaḥ | yato mahātmnāno rajas-tamo-mala-rahitāntaḥ-karaṇā śuddha-sattvāḥ samutpanna-samyag-darśanā mal-loka-bhogānte paramāṃ sarvotkṛṣṭāṃ saṃsiddhiṃ muktiṃ gatās te | atra māṃ prāpya siddhiṃ gatā iti vadatopāsakānāṃ krama-muktir darśitā

Viśvanātha

tvāṃ prāptavatas tasya kiṃ syād ity āha mām iti | duḥkhālayaṃ duḥkha-pūrṇam | aśāśvatam anityaṃ ca janma nāpnuvanti kintu sukha-pūrṇaṃ janma maj-janma-tulyaṃ prāpnuvanti | śāśvatas tu dhruvo nityaḥ sadānanaḥ sanātanaḥ ity amaraḥ | yadā vasudeva-gṛhe sukha-pūrṇaṃ nitya-bhūtam aprākṛtaṃ maj-janma bhavet tad eva teṣāṃ mad-bhaktānām api man-nitya-saṅgināṃ janma syān nānyadā iti bhāvaḥ | paramām iti anye bhaktāḥ saṃsiddhiṃ prāpnuvanti ananya-cetasas tu paramāṃ saṃsiddhiṃ mal-līlā-parikaratām ity arthaḥ | tenokta-lakṣaṇebhyaḥ sarva-bhaktebhyo dṛśya-śraiṣṭhyaṃ dyotitam

Baladeva

tāṃ labdhavataḥ kiṃ phalaṃ syād ity apekṣāyām āha mām iti | mām ukta-lakṣaṇam upetya prāpya punaḥ prapañce janma nāpnuvanti nāvartanta ity arthaḥ | kīdṛśaṃ janmety āha duḥkhālayaṃ garbha-vāsādi-bahu-kleśa-pūrṇam | aśāśvatam anityaṃ dṛṣṭa-naṣṭa-prāyam śāśvatas tu dhruvo nityaḥ ity amaraḥ | yatas te paramāṃ sarvotkṛṣṭāṃ saṃsiddhiṃ gatiṃ mām eva gatā labdhavantaḥ avyakto 'kṣara ity uktas tam āhuḥ paramāṃ gatim iti vakṣyati | kīdṛśās te mahātmāno 'tyudāra-mnanasaḥ vijñānānanda-nidhiṃ bhakta-prasādābhimukhaṃ bhaktāyatta-sarvasvaṃ māṃ vinānyat sārṣṭyādikam agaṇayanto made-eka-jīvātavo bhavanty atas te mām eva saṃsiddhiṃ gatāḥ | atrānanya-cetaso 'sya svaikāntinaḥ sva-niṣṭhebhyaḥ sva-bhaktebhyaḥ śraiṣṭhyaṃ ucyate

Michalski

A wielkoduszni, co już zdobyli najwyższą doskonałość i weszli we mnie, – nie osiągną więcej nowych narodzeń, – tych przemijających siedzib boleści.

Olszewski

Doszedłszy do mnie, te wielkie dusze, które osiągnęły doskonałość najwyższą, nie wracają już do tego życia znikomego, siedliska złego.

Dynowska

A gdy we Mnie wstąpi, ten wielki duszą człowiek, nie wraca już więcej na ten świat bólu znikomy, bowiem wzniosłą doskonałość osiąga.

Sachse

Ludzie wielkiego serca,
ci, którzy doszli do najwyższej doskonałości,
przybywszy do mnie
nie podlegają już ponownym narodzinom
w tym przemijalnym siedlisku nieszczęścia.

Kudelska

Ci, wielkiego ducha, którzy do mnie przyszli, nie rodzą się ponownie w miejscu pełnym nieszczęść i zmienności;
Oni już osiągnęli najwyższą doskonałość.

Rucińska

Gdy dotrą do mnie, narodzin – nietrwałych, pełnych cierpienia –
Już nigdy nie przyjmą święci, u szczytu będąc spełnienia.

Szuwalska

Kto Mnie poznał, już nigdy nie będzie się rodzić
W miejscu pełnym cierpienia, w świecie tymczasowym.
Nigdy więcej nie zdarzy się to wielkim duszom,
Co najwyższy już znają cel i przeznaczenie.

Babkiewicz

Wielcy duchem, mnie sięgnąwszy,
nie doznają już narodzin
pełnych cierpień, tymczasowych,
gdyż są w miejscu doskonałym.

analiza syntaktyczna

he arjuna (Ardźuno!), he kaunteya (Kuntjowicu!),
ā-brahma-bhuvanāt (aż po siedzibę Brahmy) lokāḥ (światy) punar-āvartinaḥ (powracające ponownie) [santi] (są).
mām tu (lecz mnie) upetya (osiągnąwszy)
punar-janma (ponowne narodziny) na vidyate (nie istnieją).

analiza gramatyczna

ā-brahma-bhuvanāt	–	ā-brahma-bhuvana 5i.1 n. – aż od siedziby Brahmy (od: ā – stojące przed wyrazem w ablativusie oznacza: aż do – włącznie z lub bez wyrazu, z którym jest związane; √ bṛh – zwiększać, brahman – duch, Weda, Brahma; √ bhū – być, bhuvana – istota, stworzenie, świat, siedziba);
lokāḥ	–	loka 1i.3 m. – światy;
punar-āvartinaḥ	–	punar-āvaṛtin 1i.3 m. – mające ponowne powracanie (od: av. punaḥ – ponownie, jeszcze raz, z powrotem; ā- √ vṛt – zawracać, obracać się; āvartin – zawracający, powracający);
arjuna	–	arjuna 8i.1 m. – biały, jasny;
mām	–	asmat sn. 2i.1 – mnie;
upetya	–	upa- √ i (podchodzić, osiągać) absol. – osiągnąwszy, zbliżywszy się;
tu	–	av. – ale, wtedy, z drugiej strony, i;
kaunteya	–	kaunteya 8i.1 m. – o synu Kunti (od: kunti – lud Kuntiów, kuntī – Kunti, matka Pandowiców);
punar-janma	–	punar-janman 1i.1 n. – ponowne narodziny (od: √ jan – rodzić, janman – narodziny; av. punaḥ – ponownie, jeszcze raz, z powrotem);
na	–	av. – nie;
vidyate	–	√ vid (być) Praes. Ā 1c.1 – jest;

warianty tekstu

ā-brahma-bhuvanāl → ā-brahma-bhavanāl (aż do pałacu Brahmy);
lokāḥ → lokān / lokāt (światy / od światów);
punar-āvartino → punar-āvṛttino;
upetya tu → upeyati;

Śāṃkara

kiṃ punas tvatto’nyat prāptāḥ punar āvartante ? ity ucyate—

ā brahma-bhuvanāt bhavanty asmin bhūtānīti bhuvanam | brahmaṇo bhuvanaṃ brahma-bhuvanam, brahma-loka ity arthaḥ | ā brahma-bhuvanāt saha brahma-bhuvanena lokāḥ sarve punar-āvartinaḥ punar-āvartana-svabhāvāḥ | he’rjuna | mām ekam upetya tu kaunteya punar-janma punar-utpattiḥ na vidyate

Rāmānuja

aiśvaryagatiṃ prāptānāṃ bhagavantaṃ prāptānāṃ ca punarāvṛttau apunarāvṛttau ca hetum anantaram āha

brahmalokaparyantāḥ brahmāṇḍodaravartinas sarve lokā bhogāiśvaryālayāḥ punarāvartinaḥ vināśinaḥ / ata aiśvaryagatiṃ prāptānāṃ prāpyasthānavināśād vināśitvam avarjanīyam / māṃ sarvajñaṃ satyasaṅkalpaṃ nikhilajagadutpattisthitilayalīlaṃ paramakāruṇikaṃ sadaikarūpaṃ prāptānāṃ vināśaprasaṅgābhāvāt teṣāṃ punarjanma na vidyate

Śrīdhara

sarva eva jīvā mahā-sukṛtino 'pi jāyante | mad-bhaktās tu tadvan na jāyanta ity āha ā-brahmeti | brahmaṇo bhuvanaṃ satya-lokaḥ tam abhivyāpya

Madhusūdana

bhagavantam upāgatānāṃ samyag-darśinām apunar-āvṛttau kathitāyāṃ tato vimukhānām asamyag-darśināṃ punar-āvṛttir artha-siddhety āha ābrahmeti | ābrahma-bhuvanāt bhavanty atra bhūtānīti bhuvanaṃ lokaḥ | abhividhāv ā-kāraḥ | brahma-lokena saha sarve 'pi lokā mad-vimukhānām asamyag-darśināṃ bhoga-bhūtayaḥ punar-āvartinaḥ punar-āvartana-śīlāḥ | brahma-bhavanād iti pāṭhe bhavanaṃ vāsa-sthānam iti sa evārthaḥ | he 'rjuna svataḥ-prasiddha-mahā-puruṣa |

kiṃ tadvad eva tvāṃ prāptānām api punar āvṛttir nety āha mām īśvaram ekam upetya tu | tur lokāntara-vailakṣaṇya-dyotanārtho 'vadhāraṇārtho vā | mām eva prāpya nirvṛttānāṃ he kaunteya mātṛto 'pi prasiddha-mahānubhāva punar-janma na vidyate punar-āvṛttir nāstīty arthaḥ | atrārjuna kaunteyeti sambodhana-dvayena svarūpataḥ kāraṇataś ca śuddhir jñāna-saṃpattaye sūcitā |

atreyaṃ vyavasthā | ye krama-mukti-phalābhirupāsanābhir brahma-lokaṃ prāptās teṣām eva tatrotpanna-samyag-darśanānāṃ brahmaṇā saha mokṣaḥ | ye tu pañcāgni-vidyādibhir atat-kratavo 'pi tatra gatās teṣām avaśyambhāvi punar-janma | ataeva krama-mukty-abhiprāyeṇa brahma-lokam abhisampadyate na ca punar āvartate, anāvṛttiḥ śabdāt iti śruti-sūtrayor upapattiḥ | itaratra teṣām iha na punar āvṛttiḥ imaṃ mānavam āvartaṃ nāvartante itīhemam iti ca viśeṣaṇād gamanādhikaraṇa-kalpād anyatra punar āvṛttiḥ pratīyate

Viśvanātha

sarva eva jīvā mahā-sukṛtino 'pi jāyante mad-bhaktās tu tavan na jāyanta ity āha ābrahmeti | brahmaṇo bhuvanaṃ satya-lokas tam abhivyāpya

Baladeva

mad-vimukhās tu karma-viśeṣaiḥ svargādi-lokān prāptā api tebhyaḥ patantīty āha ābrahmeti | abhividhāvākāraḥ brahma bhuvanaṃ vyāpyety arthaḥ | brahma-lokena saha sarve svargādayo lokās tat-tad-vartino jīvās tat-tat-karma-kṣaye sati punar āvartino bhūmau punar janma labhante | mām upetyeti punaḥ kathanaṃ dṛḍhīkaraṇārtham | atredaṃ bodhyaṃ pañcāgni-vidyayā mahāhava-maraṇādinā ye brahma-lokaṃ gatās teṣāṃ bhogānte pātaḥ syāt | ye tu sa-niṣṭhāḥ pareśa-bhaktāḥ svargādi-lokān krameṇānubhavantas tatra gatās teṣāṃ tu na tasmāt pātaḥ | kintu tal-loka-vināśe tat-patinā saha pareśa-loka-prāptir eva –

brahmaṇā saha te sarve samprāpte pratisañcare |
parasyānte kṛtātmānaḥ praviśanti paraṃ padam || iti smaraṇād iti ||

Michalski

Wszystkie światy, począwszy od świata Brahmana, podlegają nawrotom, Ardżuno, – lecz ten, kto we mnie się rozpłynie, Kauntejo, – już nie narodzi się ponownie.

Olszewski

Światy wracają do Brahmy, o Ardżuno; lecz kto mnie dosięże, ten się więcej nie odradza.

Dynowska

Wszystkie sfery kosmiczne, o Ardżuno, aż do świata Brahmy, podlegają prawu narodzin ponownych; lecz ten, kto się we Mnie pogrąży, o Kauntejo, od narodzin jest wolny.

Sachse

Poczynając od świata Brahmy
wszyscy zmuszeni są do ponownych narodzin, Ardżuno.
Kiedy zaś przybędzie się do mnie, o synu Kunti,
ponownych narodzin już nie ma.

Kudelska

Wszystkie światy, Ardżuno, aż do Brahmy królestwa, podlegają ciągłym narodzinom,
Lecz mnie osiągając, synu Kunti, ponownych narodzin unikniesz.

Rucińska

Światy po Brahmy krainę powracać każą, Ardżuno –
Kto do mnie dotrze, Kauntejo, już więcej się nie narodzi!

Szuwalska

Wszystkie światy, począwszy od planety Brahmy,
Są miejscami kolejnych narodzin po śmierci.
Jednak ci, co są ze Mną, już się nie narodzą.

Babkiewicz

Światy, po siedzibę Brahmy,
są miejscami powracania,
lecz kto sięgnął mnie, Ardźuno,
ten ponownie się nie rodzi.

analiza syntaktyczna

[ye] (którzy) brahmaṇaḥ (Brahmy) sahasra-yuga-paryantam (którego kresem jest tysiąc eonów) yat ahaḥ (który dzień) viduḥ (poznali),
[ye] (którzy) [brahmaṇaḥ] (Brahmy) yuga-sahasrāntām (której koniec jest po tysiącu eonów) [yat] rātrim (którą noc) [viduḥ] (poznali),
te (ci) janāḥ (ludzie) aho-rātra-vidaḥ (znawcami dnia i nocy) [santi] (są).

analiza gramatyczna

sahasra-yuga-paryantam	–	sahasra-yuga-paryanta 2i.1 m. ; BV : yasya sahasraṃ yugāni paryanto ‘sti tat – ten, którego kresem jest tysiąc eonów (od: sahasra – tysiąc; √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yuga – eon, wiek, cykl trwania świata; pary-anta – cykl, obwód, skraj, krawędź, granica, kraniec, koniec);
ahaḥ	–	ahar / ahan 2i.1 n. – dzień;
yat	–	yat sn. 2i.1 n. – który;
brahmaṇaḥ	–	brahman 6i.1 m. – Brahmy (od: √ bṛh – zwiększać);
viduḥ	–	√ vid (wiedzieć) Perf. P 1c.3 – dowiedzieli się, poznali;
rātrim	–	rātri 2i.1 f. – noc (od: √ rā – obdarowywać lub √ ram – radować);
yuga-sahasrāntām	–	yuga-sahasra-antā 2i.1 f. ; BV : yasyā yugānām sahasreṇānto ‘sti tām – ta, której koniec jest po tysiącu eonów (od: √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yuga – eon, wiek, cykl trwania świata; sahasra – tysiąc; anta – koniec, limit, granica, śmierć);
te	–	tat sn. 1i.3 m. – oni;
aho-rātra-vidaḥ	–	aho-rātra-vit 1i.3 m. ; ye ahar ca rārtiṃ ca vetti te – znawcy dnia i nocy (od: ahar / ahan – dzień; √ rā – obdarowywać lub √ ram – radować, rātra = rātri – noc; √ vid – wiedzieć, rozumieć, -vit – sufiks: znający, znawca);
janāḥ	–	jana 1i.3 m. – ludzie, rasy, rody (od: √ jan – rodzić, stwarzać);

warianty tekstu

ahar yad → ahar ye (dzień, którzy);
rātriṃ → rātrir (noc);
yuga-sahasrāntāṃ → yuga-sahasrāṃte (w mającej koniec po tysiącu eonów);
te ‘ho-rātra-vido → te ‘ho-rātri-vido / aho-rātra-vido (oni są znawcami dnia i nocy / znawcy dnia i nocy);

Śāṃkara

brahma-loka-sahitā lokāḥ kasmāt punar-āvartinaḥ ? kāla-paricchinnatvāt | kathaṃ ?—

sahasra-yuga-paryantaṃ sahasrāṇi yugāni paryantaḥ paryavasānaṃ yasyāhnas tat ahaḥ sahasra-yuga-paryantam | brahmaṇaḥ prajāpater virājo viduḥ | rātrim api yuga-sahasrāntām ahaḥ-parimāṇām eva | ke vidur ity āha—te’ho-rātra-vidaḥ kāla-saṃkhyā-vido janā ity arthaḥ | yata evaṃ kāla-paricchinnās te, ataḥ punar-āvartino lokāḥ

Rāmānuja

komentarz wspólny przy wersecie BhG 8.19

Śrīdhara

nanu ca tapasvino dāna-śīlā vīta-rāgās titikṣavaḥ | trailokya-sopari-sthānaṃ labhante loka-varjitam | ity ādi purāṇa-vākyais trailokyasya sakāśān maharlokādīnām utkṛṣṭatvaṃ gamyate | vināśitve ca sarveṣām avaśiṣṭe katham asau viśeṣaḥ syād ity āśaṅkya bahv-alpa-kāla-sthāyitva-nimitto 'sau viśeṣa ity āśayena sva-mānena śata-varṣāyuṣo brahmaṇo 'hany ahani trilokya utpattiḥ niśi niśi ca pralayo bhavatīti darśayiṣyan brahmaṇo 'horātrayoḥ pramāṇam āha sahasreti |

sahasraṃ yugāni paryanto 'vasānaṃ ysya tad brahmaṇo yad ahas tad ye viduḥ yuga-sahasram anto yasyās tāṃ rātriṃ ca yoga-balena ye vidus ta eva sarvajñā janā aho-rātra-vidaḥ | yeṣāṃ tu kevalaṃ candrāditya-gatyaiva jñānaṃ te tathāhorātra-vido na bhavanti | alpa-darśitvāt | yuga-śabdena atra caturyugam abhipretaṃ caturyuga-sahasraṃ tu brahmaṇo dinam ucyate iti viṣṇu-purāṇokteḥ | brahmaṇa iti ca mahar-lokādi-vāsinām upalakṣaṇārtham | tatrāyaṃ kāla-gaṇanā-prakāraḥ | manuṣyāṇāṃ yad varṣaṃ tad devānām aho-rātram | tādṛśair aho-rātraiḥ pakṣa-māsādi-kalpanayā dvādaśabhir varṣa-sahasraiś catur-yugaṃ bhavati | catur-yuga-sahasraṃ tu brahmaṇo dinam | tāvat parimāṇaiva rātris tādṛśair aho-rātraiḥ pakṣa-māsādi-krameṇa varṣa-śataṃa brahmaṇaḥ paramāyur iti

Madhusūdana

brahma-loka-sahitāḥ sarve lokāḥ punar āvartinaḥ | kasmāt ? kāla-paricchinnatvād ity āha sahasreti | manuṣya-parimāṇena sahasra-yuga-paryantaṃ sahasraṃ yugāni catur-yugāni paryanto 'vasānaṃ yasya tat | caturyuga-sahasraṃ tu brahmaṇo dinam ucyate iti hi paurāṇikaṃ vacanam | tādṛśaṃ brahmaṇaḥ prajāpater ahar-dinaṃ yad ye viduḥ tathā rātriṃ yuga-sahasrāntāṃ caturyuga-sahasra-paryantāṃ ye vidur ity anuvartate te 'horātra-vidas ta evāho-rātra-vido yogino janāḥ | ye tu candrārka-gatyaiva vidus te nāhorātra-vidaḥ svalpa-darśitvād ity abhiprāyaḥ

Viśvanātha

nanu amṛtaṃ kṣemam abhayaṃ trimūrdhno 'dhāyi mūrdhasu (BhP 2.6.19) iti dvitīya-skandhoktyā keṣāṃcin mate brahma-lokasya abhayatva-śravaṇāt | sannyāsibhir api jagamiṣitatvāt tatratyānāṃ pāto na sambhāvyate ? maivaṃ | tal-loka-svāmino brahmaṇo 'pi pātaḥ syāt kim utānyeṣām iti vyañjayann āha sahasra iti | sahasraṃ yugāni paryanto 'vasānaṃ yasya tad brahmaṇo 'har dinaṃ yad ye śāstrābhijñā vidur jānanti te 'ho-rātra-vido janā rātrim api tasya yuga-sahasrāntāṃ viduḥ | tena tādṛśāho-rātraiḥ pakṣam āsādi-krameṇa varṣa-śataṃ brahmaṇaḥ paramāyur iti | etad-ante tasyāpi pāto na kasyacid vaiṣṇavasya tasya brahmaṇo mokṣaś ceti vyañjitam

Baladeva

svargādayaḥ satyāntāḥ sarve lokāḥ kāla-paricchinnatvād vinaśyantīti bhāvenāha sahasreti | yad ye brahmaṇaś caturmukhasyāhar dinaṃ nṛ-māṇena sahasra-yuga-paryantaṃ viduḥ catur-yuga-sahasraṃ tu brahmaṇo dinam ucyate iti smṛteḥ | sahasraṃ caturyugāni paryanto 'vasānaṃ yasya tat | tasya rātriṃ ca caturyuga-sahasrāntāṃ vidus ta eva yogino janā aho-rātra-vido bhavanti | na tv anye candrārka-gati-vido mahar-lokādi-sthitānām upalakṣaṇam etat | ayam arthaḥ nṝṇāṃ varṣaṃ devānām aho-rātraṃ tādṛśair aho-rātraiḥ pakṣam āsādi-gaṇanayā dvādaśabhri varṣa-sahasraiś catur-yugaṃ catur-yugānāṃ sahasraṃ tu brahmaṇo dinaṃ rātriś ca tāvaty eva tādṛśaiś cāho-rātraiḥ pakṣādi-gaṇanayā varṣa-śataṃ tasya paramāyur iti | tad-ante tal-lokasya tad-vartināṃ ca vināśād āvṛttiḥ siddheti

Michalski

Ci, którzy wiedzą, że dzień Brahmana zawiera tysiąc kosmicznych wyłonów, i że noc trwa również tysiąc wyłonów, ci wiedzą rzeczywiście, co jest dzień, a co noc.

Olszewski

Ci, którzy wiedzą, że jeden dzień Brahmy kończy się w tysiąc okresów, i że jego noc zawiera także tysiąc okresów, znają dzień i noc.

Dynowska

Kto wie, iż „Dzień Brahmy” tysiąc epok trwa, a drugi tysiąc mija nim „Noc Brahmy” się skończy, ten zaprawdę wie, czy jest dzień i noc.

Sachse

Ludzie, którzy wiedzą,
że jeden dzień Brahmy obejmuje tysiąc er
i że jedna noc kończy się po tysiącu er,
są tymi, którzy wiedzą, czym jest dzień i noc.

Kudelska

Ci, którzy wiedzą, iż dzień Brahmy z tysiąca wieków się składa,
A noc się kończy, gdy tysiące wieków minie, są znawcami dnia i nocy.

Rucińska

Ci, co dzień Brahmy poznali gasnący po jug tysiącu
I noc trwającą jug tysiąc, ci znają sens dnia i nocy.

Szuwalska

Tysiąc epok dzień Brahmy trwa i tysiąc mija,
Nim się noc jego skończy, według ludzkiej miary.

Babkiewicz

Ludzie, co dzień Brahmy znają
jako jeden tysiąc epok,
i noc jako epok tysiąc –
oni dzień i noc poznali.

analiza syntaktyczna

ahar-āgame (z nadejściem dnia) avyaktāt (z nieprzejawionego) sarvāḥ vyaktayaḥ (wszystko przejawione) prabhavanti (powstaje).
rātry-āgame (z nadejściem nocy) tatra eva (tam właśnie) avyakta-saṃjñake (w nazywane nieprzejawionym) pralīyante (wtapia się).

analiza gramatyczna

avyaktāt	–	a-vyakta (vi- √ añj – dekorować, powodować powstanie) PP 5i.1 m. – z niewidocznego, z nierozwiniętego, z niepowstałego;
vyaktayaḥ	–	vyakti  1i.3 f. – widoczne, zamanifestowane, rozwinięte, powstałe (od: vi- √ añj – dekorować, powodować powstanie);
sarvāḥ	–	sarva sn. 1i.3 f. – wszystkie;
prabhavanti	–	pra- √ bhū (powstawać, wyłaniać się) Praes. P 1c.3 – powstają, wyłaniają się;
ahar-āgame	–	ahar-āgama 7i.1 m. ; TP : ahnar āgama iti – w nadejściu dnia (od: ahar / ahan – dzień; ā- √ gam – przychodzić, āgama – przybycie);
rātry-āgame	–	rātry-āgama 7i.1 m. ; TP : rātrer āgama iti – w nadejściu nocy (od: √ rā – obdarowywać lub √ ram – radować, rātri – noc; ā- √ gam – przychodzić, āgama – przybycie);
pralīyante	–	pra- √ lī (rozpuszczać się, znikać, ginąć) Praes. Ā 1c.3 – znikają, giną;
tatra	–	av. – tam (od: tat; locativus nieodmienny zakończony na -tra);
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
avyakta-saṃjñake	–	avyakta-saṃjñaka 7i.1 m. ; yasyāvyakto iti saṃjñāsti – w nazywane niezamanifestowanym (od: vi- √ añj – dekorować, powodować powstanie, PP a-vyakta – niewidoczny, nierozwinięty, niepowstały; sam- √ jñā – być jednej opinii, rozumieć, saṃjñā – uczynione znanym, zakomunikowane, nazywane, definiowane, saṃjñaka – na końcu złożeń: nazywany);

warianty tekstu

avyaktād vyaktayaḥ sarvāḥ → avyaktā vyaktayaḥ sarvāḥ (wszystko przejawione i nieprzejawione);
prabhavanty → pralayaṃti (giną);
avyakta-saṃjñake → avyakta-saṃjñike (w nazywane nieprzejawionym);

Śāṃkara

prajāpater ahani yad bhavati rātrau ca, tad ucyate—

avyaktād avyaktaṃ prajāpateḥ svāpāvasthā | tasmād avyaktād vyaktayo vyajyanta iti vyaktayaḥ sthāvara-jaṅgama-lakṣaṇāḥ sarvāḥ prajāḥ prabhavanty abhivyajyante, ahna āgamo’har-āgamas tasmin ahar-āgame kāle brahmaṇaḥ prabodha-kāle | tathā rātry-āgame brahmaṇaḥ svāpa-kāle pralīyante sarvā vyaktayas tatraiva pūrvokte’vyakta-saṃjñake

Rāmānuja

komentarz wspólny przy wersecie BhG 8.19

Śrīdhara

tatra kim ? ata āha avyaktād iti | kāryasyāvyaktaṃ rūpaṃ kāraṇātmakam | tasmād avyaktāt kāraṇa-rūpād vyajyanta iti vyaktayaś carācarāṇi bhūtāni prādurbhavanti | kadā ? ahar-āgame brahmaṇo dinasyopakrame | tathā rātrer āgame brahma-śayane | tasminn evāvyakta-saṃjñake kāraṇa-rūpe pralayaṃ yānti | yad vā te 'horātra-vida ity etan na vidhīyante | kintu te prasiddhā ahorātra-vido janā brahmaṇo yad ahar vidus tasyāhna āgame 'vyaktād vyaktayaḥ prabhavanti | yāṃ ca rātriṃ vidus tasyā rātrer āgame pralīyante iti dvayor anvayaḥ

Madhusūdana

yathoktair aho-rātraiḥ pakṣam āsādi-gaṇanayā pūrṇaṃ varṣa-śataṃ prajāpateḥ paramāyur iti kāla-paricchinnatvenānityo 'sau | tena tal-lokāt punar-āvṛtti-yuktaiva | ye tu tato 'rvācīnās teṣāṃ tad ahar-mātra-paricchinnatvāt tat-tal-lokebhyaḥ punar-āvṛttir iti kim u vaktavyam ity āha avyaktād iti | atra dainandina-sṛṣṭi-pralayor eva vaktum upakrāntatvāt tatra cākāśādīnāṃ sattvād avyakta-śabdenākhyākṛtāvasthā nocyate | kintu prajāpateḥ svāpāvasthaiva | svāpāvasthaḥ prajāpatir iti yāvat | ahar-āgame prajāpateḥ prabodha-samaye 'vyaktāt tat-svāpāvasthā-rūpād vyaktayaḥ śarīra-viṣayādi-rūpā bhoga-bhūtayaḥ prabhavanti vyavahāra-kṣamatayā 'bhivyajyante | rātry-āgame tasya svāpa-kāle pūrvoktāḥ sarvā api vyaktayaḥ pralīyante tiro-bhavanti yata āvirbhūtās tatraivāvyakta-saṃjñake kāraṇe prāg-ukte svāpāvasthe prajāpatau

Viśvanātha

ye tu tato 'rvācīnās triloka-sthās teṣāṃ tu tasyāhany ahany api pāta ity āha avyaktād iti | atra dainandina-sṛṣṭi-pralayayor ākāśādīnāṃ sattvād avyakta-śabdena svāpāvasthaḥ prajāpatir evocyate iti madhusūdana-sarasvatī-pādāḥ | tataś ca avyaktāt svāpāvasthāt prajāpateḥ sakāśād vyaktayaḥ śarīra-viṣayādi-rūpā bhoga-bhūmayo bhavanti vyavahāra-kṣamāḥ syuḥ | rātry-āgame tasya svāpa-kāle pralīyante tasminn eva tirobhavanti

Baladeva

ye tu tasmād arvācīnās trilokī-vartinas teṣāṃ brahmaṇo dine pātaḥ syād ity āha avyaktād iti | ahar-āgame brahmaṇo jāgara-samaye avyaktāt svāpāvasthāt tasmāt sarvā śarīrendriya-bhogya-bhoga-sthāna-rūpā vyaktayaḥ prabhavanty utpadyante | rātry-āgame tasya svāpa-samaye tatraiva brahmaṇy avyakta-saṃjñake svāpāvasthe kāraṇe tāḥ pralīyante tirobhavanti | atrāvyakta-śabdena pradhānaṃ nābhidheyaṃ dainandina-sṛṣṭi-pralayayor upakramāt | tadā viyad-ādīnāṃ sthitatvāc ca | kintu svāpāvastho brahmaiva tasyārthaḥ

Michalski

Gdy dzień nadejdzie, wyłania się z nieujawy wszelka ujawa, Ardżuno, a gdy nadejdzie noc, wszystko rozpływa się z powrotem w nieujawie.

Olszewski

Wszystkie rzeczy widzialne wychodzą z Niewidzialnego z nadejściem dnia; a kiedy noc się zbliża, rozpływają się znowu w tejże niewidzialności.

Dynowska

Z początkiem Dnia z Nieprzejawionego wyłania się wszystkość zjawiona; z nastaniem Nocy znów powraca i całkowicie roztapia się w tym, co Nieprzejawionym się zowie.

Sachse

Kiedy nadchodzi dzień,
wszystko, co ma przybrać przejawioną postać,
wyłania się z nieprzejawionego [chaosu].
A kiedy nadchodzi noc —
rozpływa się w tym, co się zwie nieprzejawionym.

Kudelska

Z początkiem dnia z nieprzejawionego wyłania się to, co przejawione,
A gdy noc nastanie, znów zanika w tym, co zowią nieprzejawionym.

Rucińska

Z niezjawionego wszechprzejaw powstaje, gdy dzień nadchodzi.
Z nastaniem nocy rozpuszcza się w tymże nieprzejawionym.

Szuwalska

Z tego, co niestworzone, stwarzane jest wszystko
Wraz z dnia samym początkiem, by gdy noc nadejdzie,
Rozpłynęło się znowu w to, co niestworzone.

Babkiewicz

Z dnia nadejściem przejawione
staje się z nieprzejawienia,
a wraz z nocą się rozpływa
w tym, co zwą nieprzejawionym.

analiza syntaktyczna

he pārtha (Prythowicu!),
ayam sa eva (ten on właśnie) bhūta-grāmaḥ (zbiór bytów) bhūtvā bhūtvā (powstając ciągle na nowo)
rātry-āgame (z nadejściem nocy) pralīyate (wtapia się),
ahar-āgame (z nadejściem dnia) [punaḥ ayam] (ponownie on) avaśaḥ (bezwolny) prabhavati (powstaje).

analiza gramatyczna

bhūta-grāmaḥ	–	bhūta-grāma 1i.1 m. ; TP : bhūtānāṃ grāma iti – zbiór istot (od: √ bhū – być, PP bhūta – będący, prawdziwy, istota, byt; grāma – zbiór, mnogość, wieś);
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – ten;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
ayam	–	idam sn. 1i.1 m. – ów;
bhūtvā bhūtvā	–	√ bhū (być) absol. – powstawszy, powstawszy (podwojenie w znaczeniu continuum);
pralīyate	–	pra- √ lī (rozpuszczać się, znikać, ginąć) Praes. Ā 1c.1 – znika, ginie;
rātry-āgame	–	rātry-āgama 7i.1 m. ; TP : rātrer āgama iti – w nadejściu nocy (od: √ rā – obdarowywać lub √ ram – radować, rātri – noc; ā- √ gam – przychodzić, āgama – przybycie);
avaśaḥ	–	avaśa 1i.1 m. – bez władzy, bezwolny (od: √ vaś – pragnąć, podporządkowywać, rozkazywać, posiadać w mocy, vaśa  – pragnienie, moc, kontrola, dominacja);
pārtha	–	pārtha 8i.1 m. – o synu Prythy (od: √ pṛth – rozszerzać, pṛthā – Kunti, matka Pandowiców);
prabhavati	–	pra- √ bhū (powstawać, wyłaniać się) Praes. P 1c.1 – powstaje, wyłania się;
ahar-āgame	–	ahar-āgama 7i.1 m. ; TP : ahnar āgama iti – w nadejściu dnia (od: ahar / ahan – dzień; ā- √ gam – przychodzić, āgama – przybycie);

warianty tekstu

evāyaṃ → evāhaṃ (zaiste ja);
bhūtvā bhūtvā → evaṃ bhūtvā (w ten sposób powstawszy);
rātry-āgame ‘vaśaḥ → rātry-āgame ‘vaśaṃ (z rozpoczęciem nocy bezwiednie);
prabhavati → prabhavaṃti (powstają);

Śāṃkara

akṛtābhyāgama-kṛta-vipraṇāśa-doṣa-parihārārthaṃ bandha-mokṣa-śāstra-pravṛtti-sāphalya-pradarśanārtham avidyādi-kleśa-mūla-karmāśaya-vaśāc cāvaśo bhūta-grāmo bhūtvā bhūtvā pralīyata ity ataḥ saṃsāre vairāgya-pradarśanārthaṃ cedam āha—

bhūta-grāmo bhūta-samudāyaḥ sthāvara-jaṅgama-lakṣaṇo yaḥ pūrvasmin kalpa āsīt sa evāyaṃ nānyaḥ | bhūtvā bhūtvāhar-āgame | pralīyate punaḥ punaḥ rātry-āgame’hnaḥ kṣaye’vaśo’svatantra eva | he pārtha | prabhavati jāyate’vaśa evāhar-āgame

Rāmānuja

brahmalokaparyantānāṃ lokānāṃ tadantarvartināṃ ca paramapuruṣasaṅkalpakṛtām utpattivināśakālavyavasthām āha

ye manuṣyādicaturmukhāntānāṃ matsaṅkalpakṛtāhorātravyavasthāvido janāḥ, te brahmaṇaś caturmukhasya yad ahaḥ tac caturyugasahasrāvasānaṃ viduḥ, rātriṃ ca tathārūpām / tatra brahmaṇo 'harāgamasamaye trailokyāntarvartinyo dehendriyabhogyabhogasthānarūpā vyaktaś caturmukhadehāvasthād avyaktāt prabhavanti / tatraiva avyaktāvasthāviśeṣe caturmukhadehe rātryāgamasamaye pralīyante / sa evāyaṃ karmavaśyo bhūtagrāmo 'harāgame bhūtvā bhutvā rātryāgame pralīyate / punar apy aharāgame prabhavati / tathā varṣatāvasānarūpayugasahasrānte brahmalokaparyantā lokāḥ brahmā ca, „pṛthivyapsu pralīyate āpastejasi līyante” ityādikrameṇa avyaktākṣaratamaḥparyantaṃ mayy eva pralīyante / evaṃ madvyatiriktasya kṛtsnasya kālavyavasthayā matta utpatteḥ mayi pralayāc cotpattivināśayogitvam avarjanīyam ity aiśvaryagatiṃ prāptānāṃ punarāvṛttir aparihāryā / mām upetānāṃ tu na punarāvṛttiprasaṅgaḥ

Śrīdhara

atra ca kṛta-nāśākṛtābhyāgama-śaṅkāṃ vārayan vairāgyārthaṃ sṛṣṭi-praylaya-pravāhasyāvicchedaṃ darśayati bhūta-grāma iti | bhūtānāṃ carācara-prāṇinām | grāmaḥ samūhaḥ | yaḥ prāg āsīt sa evāyam ahar-āgame bhūtvā bhūtvā rātrer āgame pralīyante pralīya pralīya punar apy ahar-āgame 'vaśaḥ karmādi-paratantraḥ san prabhavati nānya ity arthaḥ

Madhusūdana

evam āśu-vināśitve 'pi saṃsāra-stha na nivṛttiḥ kleśa-karmādibhir avaśatayā punaḥ punaḥ prādurbhāvāt prādurbhūtasya ca punaḥ kleśādi-vaśenaiva tirobhāvāt | saṃsāre viparivartamānānāṃ sarveṣām api prāṇinām asvātantryād avaśānām eva janma-maraṇādi-duḥkha-prabandha-sambandhād alam anena saṃsāreṇeti-vairāgyotpatty-arthaṃ samāna-nāma-rūpatvena ca punaḥ punaḥ prādurbhāvāt kṛta-nāśākṛtābhyāgama-parihārārthaṃ cāha bhūta-grāma iti | bhūta-grāmo bhūta-samudāyaḥ sthāvara-jaṅgama-lakṣaṇo yaḥ pūrvasmin kalpe sthitaḥ sa evāyam etasmin kalpe jāyamāno 'pi na tu pratikalpam anyo 'nyac ca | asat-kārya-vādānabhyupagamāt |

sūryā-candramasau dhātā yathā-pūrvam akalpayat |
divaṃ ca pṛthivīṃ cāntarikṣam atho suvaḥ || iti śruteḥ | (MahānārāyaṇaU 1.65)

samāna-nāma-rūpatvād āvṛttāv apy avirodhau darśanāt smṛteś ca (Vs 1.3.30) iti nyāyāc ca | avaśa ity avidyā-kāma-karmādi-paratantraḥ | he pārtha spaṣṭam itarat

Viśvanātha

evam eva bhūtānāṃ carācara-prāṇināṃ grāmaḥ samūhaḥ

Baladeva

ye pralīnās te punar na bhaviṣyantīti kṛta-hānyākṛtābhyāgama-śaṅkā syāt tāṃ nirasyann āha bhūteti | bhūta-grāmaḥ sthira-cara-prāṇi-samūho 'vaśaḥ karmādhīnaḥ san tathā cedṛśa-janma-mṛtyu-pravāha-saṅkule prapañce 'smin vivekināṃ vairāgyaṃ yuktam ity uktam

Michalski

Cały ten rój istnień, ciągle na nowo się tworząc, rozpływa się, gdy noc nadchodzi i powstaje znów, bez własnej woli, gdy dzień się zjawia, o Partho!

Olszewski

Tak więc cały ten zespół istnień żyje i odżywa po kolei, rozprasza się ze zbliżeniem nocy i odradza się z nadejściem dnia,

Dynowska

Niezliczoność istnień pojawiających się wciąż i wciąż od nowa, roztapia się za nadejściem Nocy i wypływa znów, zgodnie z Prawem, a bez woli własnej, gdy nadchodzi Dzień.

Sachse

Ten więc oto zespół stworzeń
po długim okresie trwania [w postaci przejawionej]
rozpływa się, bezwolny,
gdy nadchodzi noc, o synu Prithy,
a kiedy nadchodzi dzień — pojawia się na powrót.

Kudelska

Wszystkie istoty wciąż się wyłaniające znikają wraz z nastaniem nocy,
A gdy dzień, Partho, nadejdzie, to naturze swej poddane znów się przejawiają.

Rucińska

Ta, Partho, istot gromada, powstając, wciąż się rozpuszcza
Bezwolnie z nadejściem nocy – by powstać, gdy dzień nastanie.

Szuwalska

Niezliczone istoty rodzą się i giną,
Jak tylko noc się zbliża, by bez własnej woli
Powrócić z dnia początkiem, Partho – synu Kunti.

Babkiewicz

Z przyjściem nocy ten zbiór bytów,
powstający wciąż na nowo,
się rozpływa, synu Prythy,
z dniem bezwolnie znów powstaje.

analiza syntaktyczna

tasmāt tu (lecz co więcej) yaḥ (który) avyaktāt paraḥ (wyższy od nieprzejawionego) anyaḥ (inny) avyaktaḥ (nieprzejawiony) sanātanaḥ (odwieczny) bhāvaḥ (byt),
saḥ (ten) sarveṣu bhūteṣu naśyatsu (gdy przepadają wszystkie istoty) na vinaśyati (nie przepada).

analiza gramatyczna

paraḥ	–	para 1i.1 m. – daleki, odległy, późniejszy, ostateczny, najwyższy, najlepszy;
tasmāt	–	av. – dlatego (od: tat sn. 5i.1 m. – z tego);
tu	–	av. – ale, wtedy, z drugiej strony, i;
bhāvaḥ	–	bhāva 1i.1 m. – egzystencja, istnienie, natura, emocje (od: √ bhū – być);
anyaḥ	–	anya sn. 1i.1 m. – inny;
avyaktaḥ	–	a-vyakta (vi- √ añj – dekorować, powodować powstanie) PP 1i.1 m. – niewidoczny, nierozwinięty, niepowstały;
avyaktāt	–	a-vyakta (vi- √ añj – dekorować, powodować powstanie) PP 5i.1 m. – od niewidocznego, od nierozwiniętego, od niepowstałego;
sanātanaḥ	–	sanātana 1i.1 m. – wieczny, prastary;
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – który;
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – ten;
sarveṣu	–	sarva sn. 7i.3 m. loc.abs. – we wszystkich, w każdym;
bhūteṣu	–	bhūta ( √ bhū – być) PP 7i.3 m. loc.abs. – w istotach, w bytach;
naśyatsu	–	naśyant ( √ naś – niszczeć, zanikać, być straconym) PPr 7i.3 m. loc.abs. – w ginących;
na	–	av. – nie;
vinaśyati	–	vi- √ naś (niszczeć, zanikać, być straconym) Praes. P 1c.1 – przepada;

warianty tekstu

paras → parāt (od wyższego);
‘vyakto 'vyaktāt → ‘vyaktāvyaktaḥ / puruṣākhyaḥ / vyaktāvyaktaḥ (nieprzejawiony, nieprzejawiony / zwany Mężem / przejawiony i nieprzejawiony);
sanātanaḥ → avyaktaḥ / avyaktāt / sanātanāt (nieprzejawiony / od nieprzejawionego / od wiecznego);
yaḥ sa sarveṣu → sarveṣvapi / yas tu sarveṣu / yaḥ samaṃ sarva- / sarva eveṣu (nawet gdy wszystkie / ale, który gdy wszystkie / który równo gdy wszystkie);