BhG 3.42

analiza syntaktyczna

indriyāṇi (zmysły) parāṇi (wyższe) [santi iti] (są) [te] (oni) āhuḥ (oznajmili),
indriyebhyaḥ (od zmysłów) manaḥ (umysł) param (wyższy) [asti] (jest),
manasaḥ tu (ale od umysłu) buddhiḥ (roztropność) parā (wyższa) [asti] (jest),
yaḥ tu (ale który) buddheḥ (od roztropności) parataḥ (daleko ponad) saḥ (on) [asti] (jest).

analiza gramatyczna

indriyāṇi	–	indriya 1i.3 n. – zmysły (od: √ ind – posiadać moc);
parāṇi	–	para 1i.3 n. – dalekie, odległe, poza, wcześniejsze, późniejsze, starożytne, ostateczne, najwyższe, najlepsze;
āhuḥ	–	√ ah (mówić – odmiana jedynie w Perf. reszta form od: √ brū) Perf. P 1c.3 – powiedzieli;
indriyebhyaḥ	–	indriya 5i.3 n. – od zmysłów (od: √ ind – posiadać moc);
param	–	para 1i.1 n. – daleki, odległy, poza, wcześniejszy, późniejszy, starożytny, ostateczny, najwyższy, najlepszy;
manaḥ	–	manas 1i.1 n. – umysł (od: √ man – myśleć);
manasaḥ	–	manas 5i.1 n. – od umysłu (od: √ man – myśleć)
tu	–	av. – ale, wtedy, z drugiej strony, i;
parā	–	para 1i.1 f. – daleka, odległa, poza, wcześniejsza, późniejsza, starożytna, ostateczna, najwyższa, najlepsza;
buddhiḥ	–	buddhi 1i.1 f. – roztropność, rozum, myśl, rozsądek, intelekt, percepcja, poznanie, idea, pogląd (od: √ budh – budzić, rozumieć, percepować);
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
buddheḥ	–	buddhi 5i.1 f. – od roztropności, od rozumu, od myśli, od rozsądk, od intelektu, od percepcji, od poznania, od idei, od poglądu (od: √ budh – budzić, rozumieć, percepować);
parataḥ	–	av. – dalej, poza, daleko ponad (od: para – daleki, odległy, poza; ablativus nieodmienny zakończony na: -tas);
tu	–	av. – ale, wtedy, z drugiej strony, i;
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – on;

warianty tekstu

yo buddheḥ → buddher yaḥ (od roztropności, który);

Śāṃkara

Legenda:
fragmenty komentowanego wersetu
cytaty z różnych pism
wprowadzenie polemiki

Zostało powiedziane: „na początku powściągnij zmysły i zniszcz wroga – żądzę”. Teraz będzie powiedziane jakie schronienie [należy przyjąć], by zniszczyć żądzę:		indriyāṇy ādau niyamya kāmaṃ śatruṃ jahihi ity uktam | tatra kim āśrayaḥ kāmaṃ jahyāt ity ucyate —
Oznajmiono, że zmysły są wyżej, od zmysłów wyższy jest umysł, od umysłu wyższy jest rozum, a ten kto przewyższa rozum, to on.		indriyāṇi parāṇy āhur indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ | manasas tu parā buddhir yo buddheḥ paratas tu saḥ ||3.42||
Zmysły – począwszy od słuchu, jest ich pięć. Uznawszy ciało za grube, zewnętrzne i ograniczone oraz zauważając, że [zmysły są] subtelniejsze, wewnętrzne i sięgające dalej, mędrcy oznajmili, że są one wyżej, czyli przewyższają [grube ciało]. Podobnie od zmysłów wyższy jest umysł mający naturę postanowień i wyobrażeń (saṃkalpa-vikalpa). Podobnie od umysłu wyższy jest rozum mający naturę pewności.		indriyāṇi śrotrādīni pañca | dehaṃ sthūlaṃ bāhyaṃ paricchinnaṃ cāpekṣya saukṣmyāntaratva-vyāpitvādy-apekṣayā parāṇi prakṛṣṭāny āhuḥ paṇḍitāḥ | tathā indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ saṃkalpa-vikalpātmakam | tathā manasas tu parā buddhir niścayātmikā |
Podobnie ten kto jest ponad wszelkim postrzegalnym i ponad zasięgiem rozumu, kto jest wcielony, kogo omracza żądza zakrywszy mu wiedzę – [żądza] wraz ze zmysłami, swym siedliskiem – ten przewyższa rozum. On jest obserwatorem rozumu, Nadjaźnią (paramātman).		tathā yaḥ sarva-dṛśyebhyo buddhy-antebhyo ’bhyantaro yaṃ dehinam indriyādibhir āśrayair yuktaḥ kāmo jñānāvaraṇa-dvāreṇa mohayatīty uktam | buddheḥ paratas tu sa | sa buddher draṣṭā | paramātmā ||3.42||

Rāmānuja

jñānavirodhiṣu pradhānam āha

jñānavirodhe pradhānānīndriyāṇy āhuḥ, yata indriyeṣu viṣayavyāpṛteṣu ātmani jñānaṃ na pravartate / indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ indriyeṣu uparateṣv api manasi viṣayapravaṇe ātmajñānaṃ na saṃbhavati / manasas tu parā buddhiḥ manasi vṛttyantaravimukhe 'pi viparītādhyavasāyapravṛttau satyāṃ jñānaṃ na pravartate / sarveṣu buddhiparyanteṣu uparateṣv apīcchāparyāyaḥ kāmo rajassamudbhavo vartate cet, sa evaitānīndriyādīny api svaviṣaye vartayitvā ātmajñānaṃ niruṇaddhi / tad idam ucyate, yo buddheḥ paras tu saḥ iti / buddher api yaḥ paras sa kāma ityarthaḥ

Śrīdhara

yatra citta-praṇidhānena indriyāṇi niyantuṃ śakyante, tad ātma-svarūpaṃ dehādibhyo vivicya darśayati indriyāṇīti | indriyāṇi dehādibhyo grāhyebhyaḥ parāṇi śreṣṭhāny āhuḥ sūkṣmatvāt prakāśakatvāc ca | ataeva tad-vyatiriktatvam apy arthād uktaṃ bhavati | indriyebhyaś ca saṅkalpātmakaṃ manaḥ param tat-pravartakatvāt | manasas tu niścayātmikā buddhiḥ parā | niścaya-pūrvakatvāt saṅkalpasya | yas tu buddheḥ paratas tat-sākṣitvenāvasthitaḥ sarvāntaraḥ sa ātmā | taṃ vimohayati dehinam iti dehi-śabdokta ātmā sa iti parāmṛśyate

Madhusūdana

nanu yathā kathaṃcid bāhyendriya-niyama-sambhave 'py āntara-tṛṣṇā-tyāgo 'tiduṣkara iti cen, na | raso 'py asya paraṃ dṛṣṭvā nivartate [Gītā 2.59] ity atra para-darśanasya rasābhidhānīyaka-tṛṣṇā-tyāga-sādhanasya prāg-ukteḥ | tarhi ko 'sau paro yad-darśanāt tṛṣṇā-nivṛttir ity āśaṅkya śuddham ātmānaṃ para-śabda-vācyaṃ dehādibhyo vivicya darśayati indriyāṇīti | śrotrādīni jñānendriyāṇi pañca sthūlaṃ jaḍaṃ paricchinnaṃ bāhyaṃ ca deham apekṣya parāṇi sūkṣmatvāt prakāśakatvād vyāpakatvād antaḥsthatvāc ca prakṛṣṭāny āhuḥ paṇḍitāḥ śrutayo vā | tathendriyebhyaḥ paraṃ manaḥ saṅkalpa-vikalpātmakaṃ tat-pravartakatvāt | tathā manasas tu parā buddhir adhyavasāyātmikā | adhyavasāyo hi niścayas tat-pūrvaka eva saṅkalpādir mano-dharmaḥ | yas tu buddheḥ paratas tad-bhāsakatvenāvasthito yaṃ dehinam indriyādibhir āśrayair yuktaḥ kāmo jñānāvaraṇa-dvāreṇa mohayatīty uktaṃ sa buddher draṣṭā para ātmā | sa eṣa iha praviṣṭaḥ itivad dvyavahitasyāpi dehinas tadā parāmarśaḥ | atrārthe śrutiḥ –

indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaś ca paraṃ manaḥ |
manasas tu parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ ||
mahataḥ parama-vyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ |
puruṣān na paraṃ kiṃcit sā kāṣṭhā sā parā gatiḥ || [KaṭhU 1.3.10-11] iti |

atrātmanaḥ paratvasyaiva vākya-tātparya-viṣayatvād indriyādi-paratvasyāvivakṣitatvād indriyebhyaḥ parā arthā iti sthāne 'rthebhyaḥ parāṇīndriyāṇīti vivakṣābhedena bhagavad-uktaṃ na virudhyate | buddher asmad-ādi-vyaṣṭi-buddheḥ sakāśān mahān ātmā samaṣṭi-buddhi-rūpaḥ paraḥ mano mahān matir brahma pūr buddhiḥ khyātir īśvaraḥ iti vāyu-purāṇa-vacanāt | mahato hairaṇyagarbhyā buddheḥ param avyaktam avyākṛtaṃ sarva-jagad-bījaṃ māyākhyaṃ māyāṃ tu prakṛtiṃ vidyād iti śruteḥ | tad dhedaṃ tarhy avyākṛtam āsīt iti ca | avyaktāt sakāśāt sakala-jaḍa-varga-prakāśakaḥ puruṣaḥ pūrṇa ātmā paraḥ | tasmād api kaścid anyaḥ paraḥ syād ity ata āha puruṣān na paraṃ kiṃcid iti | kuta evaṃ yasmāt sā kāṣṭhā samāptiḥ sarvādhiṣṭhānatvāt | sā parā gatiḥ | so 'dhvanaḥ pāram āpnoti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam ity ādi-śruti-prasiddhā parā gatir api saivety arthaḥ | tad etat sarvaṃ yo buddheḥ paratas tu sa ity anenoktam

Viśvanātha

na ca prathamam eva mano-buddhi-jaye yatanīyam aśakyatvād ity āha indriyāṇi parāṇīti | daśa-dig-vijayibhir api vīrair durjayatvād atibalatvena śreṣṭhānīty arthaḥ | indriyebhyaḥ sakāśād api prabalatvān manaḥ paraṃ | svapne khalv indriyeṣv api naṣṭeṣv anaśvaratvād iti bhāvaḥ | manasaḥ sakāśād api parā prabalā buddhir vijñāna-rūpā | suṣuptau manasy api naṣṭe tasyāḥ sāmānyākārāyā anaśvarātvād iti bhāvaḥ | tasya buddheḥ sakāśād api parato balādhikyena yo vartate, tawsyām api jñānābhyāsena naṣṭāyāṃ satyāṃ yo virājata ity arthaḥ | sa tu prasiddho jīvātmā kāmasya jetā | tena vastutaḥ sarvato 'py atiprabalena jīvātmanā indriyādīn vijitya kāmo vijetuṃ śakya eveti nātrāsambhāvanā kāryeti bhāvaḥ

Baladeva

nanu mudrita-yantrāmbu-nyāyena niṣkāma-karma-pravaṇatayendriya-niyamane kāma-kṣatir iti tvayā pradarśitam | atha daihika-karma-kāle mukta-yantrāmbu-nyāyenendriya-vṛtti-prasāre kāmasya punar ujjīvatāpattiḥ syād iti tatra raso 'py asya paraṃ dṛṣṭvā [Gītā 2.59] iti pūrvopadiṣṭena viviktātmānubhavena niḥśeṣā tasya kṣatiḥ syād iti darśayati indriyāṇīti dvābhyām |

pāñcabhautikād dehād indriyāṇi parāṇy āhur paṇḍitāḥ | tac cālīkatvāt tato ’tisūkṣmatvāt tad-vināśe 'vināśāc ca | indriyebhyaḥ manaḥ paraṃ jāgare teṣāṃ pravartakatvāt svapne teṣu svasmin vilīneṣu rājya-kartṛtvena sthitatvāc ca | manasas tu buddhiḥ parā, niścayātmaka-buddhi-vṛttyaiva saṅkalpātmaka-mano-vṛtteḥ prasarāt | yas tu buddher api parato 'sti, sa dehī jīvātmā cit-svarūpo dehādi-buddhy-antar-viviktayānubhūtaḥ san niḥśeṣa-kāma-kṣati-hetur bhavatīti | kaṭhāś caivaṃ paṭhanti –

indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaś ca paraṃ manaḥ |
manasas tu parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ || ity ādi |

asyārthaḥ – indriyebhyo 'rthā viṣayās tad-ākarsiktatvāt parāḥ pradhāna-bhūtāḥ | viṣayendriya-vyavahārasya mano-mūlatvād arthebhyo manaḥ paraṃ viṣaya-bhogasya niścaya-pūrvakatvāt saṃśayātmakān manaso manaḥ paraṃ viṣaya-bhogasya niścaya-pūrvakatvāt saṃśayātmakān manaso niścayātmikā buddhiḥ parā buddher bhogopakaraṇatvāt tasyāḥ sakāśād bhoktātmā jīvaḥ paraḥ sa cātmā mahān dehendriyāntaḥkaraṇa-svāmīti daihikaṃ karma tu pūrvābhyāsa-vaśāc cakra-bhramitvat setsyati

Michalski

Wysoko są cenione zmysły, wyżej jednak serce, – od serca wyżej stoi rozum, ponad rozumem stoi „On”.

Olszewski

Zmysły, powiadają, są potężne, duch jest silniejszy; rozum jest silniejszy od ducha. Ale silniejszą od rozumu jest ona (radżas).

Dynowska

Mówią, iż zmysły są silne, lecz myśl jest od zmysłów silniejsza, a od myśli Rozum rozpoznający; lecz i ponad Rozum wyższy jest – ON.

Sachse

Doskonałe są zmysły, mówią.
Od zmysłów wyższy jest umysł,
a od umysłu wyższy jest rozum.
Ten natomiast, kto stoi ponad rozumem, to on.

Kudelska

Powiadają, iż zmysły są wielkie, lecz od zmysłów umysł wyższy,
Od umysłu wyższy rozum, a On jest wyższy nawet od rozumu.

Rucińska

Mówią, że zmysły są wyżej, od zmysłów wyższy jest umysł,
Nad umysł wyższy jest rozum – On stoi ponad rozumem!

Szuwalska

Zmysły są potężniejsze od rzeczy zmysłowych.
Nad nimi stoi umysł, a inteligencja
Nad umysł jest wzniesiona, lecz coś ją przewyższa.

Byrski

Mówią, że są zmysły przednie. Od zmysłów myśl jest przedniejsza.
Od myśli przedniejszy rozum. To przedniejsze niźli rozum.

Babkiewicz

Mówią, że są zmysły wyższe,
a od zmysłów wyżej umysł,
od umysłu rozum wyższy,
On zaś wyższy od rozumu.