BhG 6.26

analiza syntaktyczna

cañcalam (zmienny) asthiram (niestabilny) manaḥ (umysł) yataḥ yataḥ (od czegokolwiek) niścarati (idzie)
tataḥ tataḥ (od tego) etat (go) niyamya (powściągnąwszy)
ātmani eva (jedynie w jaźni) vaśam (pod kontrolę) nayet (oby prowadził).

analiza gramatyczna

yataḥ yataḥ	–	av. – od którego, od którego; od któregokolwiek (od: yat – który; nieodmienny ablativus zakończony na –tas; powtórzenie nadaje znaczenie dystrybutywne);
niścarati	–	niḥ- √ car (poruszać się) Praes. P 1c.1 – idzie, porusza się;
manaḥ	–	manas 1i.1 n. – umysł (od: √ man – myśleć);
cañcalam	–	cañcala 1i.1 n. – zmienny, niestabilny, drżący (od: √ cal – ruszać, trząść, intens. √ cañcal – poruszać silnie);
asthiram	–	a-sthira 2i.1 n. – nietrwały, niestabilny (od: √ sthā – stać);
tataḥ tataḥ	–	av. – od tego, od tego; od czegokolwiek (od: tat – ablativus nieodmienny zakończony na -tas; powtórzenie nadaje znaczenie dystrybutywne);
niyamya	–	ni- √ yam (powściągać) absol. – powściągnąwszy;
etat	–	etat sn. 2i.1 n. – go;
ātmani	–	ātman 7i.1 m. – w jaźni, w sobie;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
vaśam	–	vaśa 2i.1 m. – [pod] kontrolę (od: √ vaś – pragnąć, podporządkowywać, rozkazywać);
nayet	–	√ nī  (prowadzić) Pot. P 1c.1 – oby prowadził;

warianty tekstu

niścarati → niḥsarati / niścalati / nivartate (podąża / pozostaje / zatrzymuje się);
manaś cañcalam → manaś ca calam (i umysł ruchomy);
vaśam → śamaṃ (spokój);

Śāṃkara

tatra evam ātma-saṃsthaṃ manaḥ kartuṃ pravṛtto yogī—

yato yato yasmād yasmān nimittāt śabdāder niścarati nirgacchati svabhāva-doṣān manaś cañcalam atyarthaṃ calam, ata evāsthiram, tatas tatas tasmāt tasmāt śabdāder nimittān niyamya tat-tan-nimittaṃ yāthātmya-nirūpaṇena śabdādeḥ nimittān niyamya tat-tan-namittaṃ yāthātmya-nirūpaṇena ābhāsīkṛtya vairāgya-bhāvanayā ca etat mana ātmany eva vaśaṃ nayet ātma-vaśyatām āpādayet | evaṃ yogābhyāsa-balāt yogina ātmany eva praśāmyati manaḥ

Rāmānuja

calasvabhāvatayātmany asthiraṃ manaḥ yato yato viṣayaprāvaṇyahetoḥ bahiḥ niścarati, tatas tato yatnena mano niyamya ātmany eva atiśayitasukhabhāvanayā vaśaṃ nayet

Śrīdhara

evam api rajo-guṇa-vaśād yadi manaḥ pracalet tarhi punaḥ pratyāhāreṇa vaśīkuryād ity āha yato yata iti | svabhāvataś cañcalaṃ dhāryamāṇam apy asthiraṃ mano yaṃ yaṃ viṣayaṃ prati nirgacchati, tatas tataḥ pratyāhṛtyātmany eva sthiraṃ kuryāt

Madhusūdana

evaṃ nirodha-samādhiṃ kurvan yogī śabdādīnāṃ citta-vikṣepa-hetūnāṃ madhye yato yato yasmād yasmān nimittāc chabdāder viṣayād rāga-dveṣādeś ca cañcalaṃ vikṣepābhimukhaṃ san mano niścarati vikṣiptaṃ sad viṣayābhimukhīṃ pramāṇa-viparyaya-vikalpa-smṛtīnām anyatamām api samādhi-virodhinīṃ vṛttim utpādayati, tathā laya-hetūnāṃ nidrāśeṣa-bahv-aśana-śramādīnāṃ madhye yato yato nimittād asthiraṃ layābhimukhaṃ san mano niścarati līnaṃ sat samādhi-virodhinīṃ nidrākhyāṃ vṛttim utpādayati, tatas tato vikṣepa-nimittāl laya-nimittāc ca niyamyaitan mano nirvṛttikaṃ kṛtvātmany eva sva-prakāśa-paramānanda-ghane vaśaṃ nayen nirundhyāt | yathā na vikṣipyeta na vā līyeteti | eva-kāro 'nātma-gocaratvaṃ samādher vārayati | etac ca vivṛtaṃ gauḍācārya-pādaiḥ-

upāyena nigṛhṇīyād vikṣiptaṃ kāma-bhogayoḥ |
suprasannaṃ laye caiva yathā kāmo layas tathā ||
duḥkhaṃ sarvam anusmṛtya kāma-bhogān nivartayet |
ajaṃ sarvam anusmṛtya jātaṃ naiva tu paśyati ||
laye sambodhayec cittaṃ vikṣiptaṃ śamayet punaḥ |
sakaṣāyaṃ vijānīyāt sama-prāptaṃ na cālayet ||
nāsvādayet sukhaṃ tatra niḥsaṅgaḥ prajñayā bhavet |
niścalaṃ nicśarac cittam ekīkuryāt prayatnataḥ ||
yadā na līyate cittaṃ na ca vikṣipyate punaḥ |
aniṅganam anābhāsaṃ niṣpannaṃ brahma tat tadā || iti pañcabhiḥ ślokaiḥ |

upāyena vakṣyamāṇena vairāgyābhyāsena kāma-bhogayor vikṣiptaṃ pramāṇa-viparyaya-vikalpa-smṛtīnām anyatamayāpi vṛttyā pariṇataṃ mano nigṛhṇīyān nirundhyād ātmany evety arthaḥ | kāma-bhogayor iti cintyamānāvasthā-bhujyamānāvasthā-bhedena dvi-vacanam | tathā līyate 'sminn iti layaḥ suṣuptaṃ tasmin suprasannam āyāsa-varjitam api mano nigṛhṇīyād eva | suprasannaṃ cet kuto nigṛhyate ? tatrāha – yathā kāmo viṣaya-gocara-pramāṇādi-vṛtty-utpādanena samādhi-virodhī tathā layo 'pi nidrākhya-vṛtty-utpādanena samādhi-virodhī | sarva-vṛtti-nirodho hi samādhiḥ | ataḥ kāmādi-kṛta-vikṣepād iva śramādi-kṛta-layād api mano niroddhavyam ity arthaḥ |

upāyena nigṛhṇīyāt kena ? ity ucyate sarvaṃ dvaitam avidyā-vijṛmbhitam alpaṃ duḥkham evety anusmṛtya — yo vai bhūmā tat sukhaṃ, nālpe sukham asti | [ChāU 7.23.1] atha yad alpaṃ tan martyaṃ [ChāU 7.23.1] tad duḥkham iti śruty-arthaṃ gurūpadeśād anu paścāt paryālocya kāmāṃś cintyamānāvasthān viṣayān bhogān bhujyamānāvasthāṃś ca viṣayān nivartayet | manasaḥ sakāśād iti śeṣaḥ | kāmaś ca bhogaś ca kāma-bhogaṃ tasmān mano nivartayed iti vā | evaṃ dvaita-smaraṇa-kāle vairāgya-bhāvanopāya ity arthaḥ | dvaita-vismaraṇaṃ tu paramopāya ity āha ajaṃ brahma sarvaṃ na tato 'tiriktaṃ kiṃcid astīti śāstrācāryopadeśād anantaram anusmṛtya tad-viparītaṃ dvaita-jātaṃ na paśyaty eva | adhiṣṭhāne jñāne kalpitasyābhāvāt | pūrvopāyāpekṣayā vailakṣaṇya-sūcanārthas tu-śabdaḥ |

evaṃ vairāgya-bhāvanā-tattva-darśanābhyāṃ viṣayebhyo nivartyamānaṃ cittaṃ yadi dainandina-layābhyāsa-vaśāl layābhimukhaṃ bhavet tadā nidrā-śeṣājīrṇa-bahv-aśana-śramāṇāṃ laya-kāraṇānāṃ nirodhena cittaṃ samyak prabodhayed utthāna-prayatnena | yadi punar evaṃ prabodhyamānaṃ dainandina-prabodhābhyāsa-vaśāt kāma-bhogayor vikṣiptaṃ syāt tadā vairāgya-bhāvanayā tattva-sākṣātkāreṇa ca punaḥ śamayet | evaṃ punaḥ punar abhyasyato layāt sambodhitaṃ viṣayebhyaś ca vyāvartitam | nāpi samaprāptam antarālāvasthaṃ cittaṃ stabdhībhūtaṃ, sa-kaṣāyaṃ rāga-dveṣādi-prabala-vāsanā-vaśena stabdhībhāvākhyena kaṣāyeṇa doṣeṇa yuktaṃ vijānīyāt samāhitāc cittād vivekena jānīyāt |

tataś ca nedaṃ samāhitam ity avagamya laya-vikṣepābhyām iva kaṣāyād api cittaṃ nirundhyāt | tataś ca laya-vikṣepa-kaṣāyeṣu parihṛteṣu pariśeṣāc cittena samaṃ brahma prāpyate | tac ca samaprāptaṃ cittaṃ kaṣāya-laya-bhrāntyā na cālayet, viṣayābhimukhaṃ na kuryāt | kintu dhṛti-gṛhītayā buddhyā laya-kaṣāya-prāpter vivicya tasyām eva sama-prāptāv atiyatnena sthāpayet | tatra samādhau parama-sukha-vyañjake 'pi sukhaṃ nāsvādayet | etāvantaṃ kālam ahaṃ sukhīti sukhāsvāda-rūpāṃ vṛttiṃ na kuryāt samādhi-bhaṅga-prasaṅgāt iti prāg eva kṛta-vyākhyānam | prajñayā yad upalabhyate sukhaṃ tad apy avidyā-parikalpitaṃ mṛṣaivety evaṃ-bhāvanayā niḥsaṅgo nispṛhaḥ sarva-sukheṣu bhavet |

athavā prajñayā sa-vikalpa-sukhākāra-vṛtti-rūpayā saha saṅgaṃ parityajet | na tu svarūpa-sukham api nirvṛttikena cittena nānubhavet svabhāva-prāptasya tasya vārayitum aśakyatvāt | evaṃ sarvato nivartya niścalaṃ prayatna-vaśena kṛtaṃ cittaṃ svabhāva-cāñcalyād viṣayābhimukhatayā niścarad bahir nirgacchad ekīkuryāt prayatnataḥ, nirodha-prayatnena same brahmaṇy ekatāṃ nayet |

sama-prāptaṃ cittaṃ kīdṛśam ? ity ucyate yadā na līyate nāpi stabdhībhavati tāmasatva-sāmyena laya-śabdenaiva stabdhībhāvasyopalakṣaṇāt | na ca vikṣipyate punaḥ, na śabdādy-ākāra-vṛttim anubhavati | nāpi sukham āsvādayati, rājasatva-sāmyena sukhāsvādasyāpi vikṣepa-śabdenopalakṣaṇāt | pūrvaṃ bheda-nirdeśas tu pṛthak-prayatna-karaṇāya | evaṃ laya-kaṣāyābhyāṃ vikṣepa-sukhāsvādābhyāṃ ca rahitam aniṅganam iṅganaṃ calanaṃ sa-vāta-pradīpaval layābhimukhya-rūpaṃ tad-rahitaṃ nivāta-pradīpa-kalpam | anābhāsaṃ na kenacid viṣayākāreṇābhāsata ity etat | kaṣāya-sukhāsvādayor ubhayāntarbhāva ukta eva | yadaivaṃ doṣa-catuṣṭaya-rahitaṃ cittaṃ bhavati tadā tac cittaṃ brahma niṣpannaṃ samaṃ brahma prāptaṃ bhavatīty arthaḥ |

etādṛśaś ca yogaḥ śrutyā pratipāditaḥ –

yadā pañcāvatiṣṭhante jñānāni manasā saha |
buddhiś ca na viceṣṭeta tām āhuḥ paramāṃ gatim ||
tāṃ yogam iti manyante sthirām indriya-dhāraṇām |
apramattas tadā bhavati yogo hi prabhavāpyayau || [KaṭhU 2.3.11-2] iti |

etan-mūlakam eva ca yogaś citta-vṛtti-nirodhaḥ [YogaS 1.2] iti sūtram | tasmād yuktaṃ tatas tato niyamyaitad ātmany evaṃ vaśaṃ nayed iti

Viśvanātha

yadi ca prāktana-doṣodgama-vaśād rajo-guṇa-spṛṣṭaṃ manaś cañcalaṃ syāt, tadā punar yogam abhyased ity āha yato yata iti

Baladeva

yadi kadācit prāktana-sūkṣma-doṣān manaḥ pracalet tadā tat pratyāhared ity āha yata iti | yaṃ yaṃ viṣayaṃ prati mano nirgacchati, tatas tata etan mano niyamya pratyāhṛtyātmany eva niratiśaya-sukhatva-bhāvanayā vaśaṃ kuryāt

Michalski

Gdziekolwiek się zbłąka chwiejny i ruchliwy duch, należy go powściągnąć i przywieść z powrotem pod władzę Atmana.

Olszewski

I za każdym razem, kiedy duch jego niestały a ruchliwy przenosi się w inne miejsce, niechaj mu daje uczuć wędzidło i niech go sprowadza do posłuszeństwa.

Dynowska

A ilekroć ta niestała, niesforna myśl wymknie się, tylekroć niech ją z powrotem sprowadzi i władzy Ducha podda.

Sachse

A gdy się tylko rozproszy
umysł chwiejny i niestały,
niech go okiełzna
i znów przywiedzie pod rozkazy atmana.

Kudelska

Gdy kiedykolwiek ta myśl zmienna i niestała wymknie mu się,
Niechaj ją powstrzyma i we władanie ducha znów przywiedzie.

Rucińska

Jeśli cokolwiek rozprasza umysł ruchliwy, niestały,
Niech go od tego odciągnie i swemu podda władaniu.

Szuwalska

Gdy niestały,
Zmienny umysł zabłądzi, należy go przywieść
Z powrotem pod swą władzę,

Babkiewicz

Gdziekolwiek zabłądzi umysł,
zawsze chwiejny i niestały,
stamtąd niechaj go sprowadzi,
w sobie ujmie pod kontrolę.