BhG 8.9-10

analiza syntaktyczna

prayāṇa-kāle (w czasie śmierci) acalena manasā (nieporuszonym umysłem) bhaktyā (dzięki uwielbieniu) yoga-balena ca eva (i właśnie dzięki sile jogi) yuktaḥ (zaprzężony)
samyak (właściwie) bhruvoḥ madhye (pomiędzy brwiami) prāṇam (oddech) āveśya (umieściwszy),
yaḥ (kto) kaviṃ (wieszcza) purāṇam (starożytnego) anuśāsitāram (rozkazującego) aṇoḥ aṇīyāṃsam (drobniejszego od drobiny) sarvasya dhātāram (konstruktora wszystkiego) acintya-rūpam (mającego niepojętą postać) āditya-varṇam (o barwie Słońca) tamasaḥ parastāt (ponad tamasem) anusmaret (rozpamiętywałby),
saḥ (ten) tam (tego) divyam (boskiego) param (najwyższego) puruṣam (Męża) upaiti (osiąga).

analiza gramatyczna

kavim	–	kavi 2i.1 m. – poetę, śpiewaka, wieszcza (od: √ kav – opisywać, kolorować);
purāṇam	–	purāṇa 2i.1 m. – starożytnego, należącego do dawnych czasów (od: √ pur – poprzedzać);
anuśāsitāram	–	anu-śāsitṛ 2i.1 m. – rozkazującego (od: anu- √ śās – władać, rozkazywać, uczyć, radzić);
aṇoḥ	–	aṇu 5i.1 m. – od małego, od znikomego, od drobiny, od atomu;
aṇīyāṃsam	–	aṇīyas 2i.1 m. – drobniejszego (stopień wyższy od: aṇu – drobny);
anusmaret	–	anu- √ smṛ (rozmyślać, rozpamiętywać) Pot. P 1c.1 – rozpamiętywałby;
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
sarvasya	–	sarva sn. 6i.1 m. – wszystkich;
dhātāram	–	dhātṛ 2i.1 m. – umieszczającego, stwórcę, konstruktora (od: √ dhā – umieszczać);
acintya-rūpam	–	acintya-rūpa 2i.1 m. ; BV : yasya rūpam acintyam asti tam – tego, którego postać jest niepojęta (od: √ cint – myśleć, rozważać, PF a-cintya – nie do rozważania, niepojęty; √ rūp – formować, rūpa – postać, kształt, piękno);
āditya-varṇam	–	āditya-varṇa 2i.1 m. ; BV : yasyādityasya varṇo ‘sti tam – tego, który ma barwę Słońca (od: āditya – potomek Aditi, Słońce; √ varṇ – barwić, rozpościerać, opowiadać, varṇa – kolor, stan społeczny);
tamasaḥ	–	tamas 6i.1 n. – ciemności, mroku, tępoty, bierności (od: √ tam – dławić się, mdleć, znikać, zatrzymywać);
parastāt	–	av. – ponad, dalej, poza (od: para – daleki, odległy, poza, wcześniejszy, późniejszy, starożytny, ostateczny; paras – ponad, dalej);

*****

prayāṇa-kāle	–	prayāṇa-kāla 7i.1 m. ; TP : prayāṇasya kāla iti – w końcu czasu, w chwili śmierci (od: pra- √ yā  – odchodzić, prayāṇa – odejście, podróż, śmierć; √ kal – liczyć, kāla – czas);
manasā	–	manas 3i.1 n. – umysłem (od: √ man – myśleć);
acalena	–	a-cala 3i.1 n. – nieporuszonym (od: √ cal – ruszać, trząść, cala – brak stabilności, poruszanie);
bhaktyā	–	bhakti 3i.1 f. – z oddaniem, z miłością, z uwielbieniem (od: √ bhaj – dzielić, dostarczać, radować się, oddawać cześć);
yuktaḥ	–	yukta ( √ yuj – zaprzęgać, łączyć) PP 1i.1 m. – połączony, zaprzęgnięty, zajęty, właściwy, odpowiedni;
yoga-balena	–	yoga-bala 3i.1 n. ; TP : yogasya baleneti – dzięki sile jogi (od: √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga  – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej; bala – siła, moc);
ca	–	av. – i;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
bhruvoḥ	–	bhrū 6i.2 f. – dwóch brwi;
madhye	–	madhya 7i.1 n. – w środku, wewnątrz;
prāṇam	–	prāṇa 2i.1 m. – oddech, życie (od: pra- √ an – oddychać w górę → √ prāṇ – oddychać, żyć);
āveśya	–	āveśya (ā- √ viś – zbliżać się, wchodzić) caus. absol. – spowodowawszy wejście, umieściwszy;
samyak	–	av. – właściwie, całkowicie, tak samo (od: √ añc – zginać, poruszać, iść, samy-añc – idące razem, połączone, całkowity, właściwy);
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – on;
tam	–	tat sn. 2i.1 m. – tego;
param	–	para 2i.1 m. – dalekiego, odległego, wcześniejszego, starożytnego, najwyższego, najlepszego;
puruṣam	–	puruṣa 2i.1 m. – człowieka, Męża (od: √ pur – poprzedzać, prowadzić lub √ pṝ – napełniać, odżywiać, puru – obfitość, pūru – ludzie);
upaiti	–	upa- √ i (podchodzić, osiągać) Praes. P 1c.1 – przychodzi, osiąga;
divyam	–	divya 2i.1 m. – boskiego (od: √ div – jaśnieć, diva – niebiosa);

warianty tekstu

anuśāsitāram → hy anuśāsitāram (zaiste rozkazującego);
aṇor aṇīyāṃsam → aṇor amaṇīyāṃsam;
acintya-rūpam → acintya-śaktim (mającego niepojęte moce);
āditya-varṇaṃ → āditya-rūpaṃ (mającego postać Słońca);
parastāt → purastāt (przed);
yukto → yuto (związany);sa taṃ paraṃ → saṃtaṃ pāraṃ (prawdziwy, kres);

Śāṃkara

kiṃ-viśiṣṭaṃ ca puraṣaṃ yāti ? ity ucyate—

kaviṃ krānta-darśinaṃ sarva-jñaṃ purāṇaṃ cirantanam anuśāsitāraṃ sarvasya jagataḥ praśāsitāram aṇoḥ sūkṣmād apy aṇīyāṃsaṃ sūkṣmataram anusmared anucintayed yaḥ kaścit, sarvasya karma-phala-jātasya dhātāraṃ vidhātāraṃ vicitratayā prāṇibhyo vibhaktāram, acintya-rūpaṃ nāsya rūpaṃ niyataṃ vidyamānam api kenacit cintayituṃ śakyata ity acintya-rūpas tam, āditya-varṇam ādityasyeva nitya-caitanya-prakāśo varṇo yasya tam āditya-varṇam, tamasaḥ parastāt, ajñāna-lakṣaṇān mohāndhakārāt paraṃ tam anucintayad yātīti pūrveṇa saṃbandhaḥ

kiṃ ca—

prayāṇa-kāle maraṇa-kāle manasācalena calana-varjitena bhaktyā yukto bhajanaṃ bhaktis tayā yukto yoga-balena caiva yogasya balaṃ yoga-balaṃ samādhija-saṃskāra-pracaya-janita-citta-sthairya-lakṣaṇaṃ yoga-balaṃ tena ca yukta ity arthaḥ | pūrvaṃ hṛdaya-puṇḍārīke vaśīkṛtya cittaṃ tata ūrdhva-gāminyā nāḍyā bhūmi-jaya-krameṇa bhruvor madhye prāṇam āveśya sthāpayitvā samyag-āpramattaḥ san, sa evaṃ buddhimān yogī kaviṃ purāṇam ity ādi-lakṣaṇaṃ taṃ paraṃ parataraṃ puruṣam upaiti pratipadyate divyaṃ dyotanātmakam

Rāmānuja

kaviṃ sarvajñan purāṇam purātanam anuśāsitāram viśvasya praśāsitāram aṇor aṇīyāṃsam jīvād api sūkṣmataram, sarvasya dhātāram sarvasya sraṣṭāram, acintyarūpam sakaletaravisajātīyasvarūpam, ādityavarṇaṃ tamasaḥ parastād aprākṛtasvāsādhāraṇadivyarūpam, tam evaṃbhūtam aharahar abhyasyamānabhaktiyuktayogabalena ārūḍhasaṃskāratayā acalena manasā prayāṇakāle bhruvor madhye prāṇam āveśya saṃsthāpya tatra bhūmadhye divyaṃ puruṣaṃ yo 'nusmaret; sa tam evopaiti tadbhāvaṃ yāti, tatsamānāiśvaryo bhavatītyarthaḥ

Śrīdhara

punar apy anucintanīyaṃ puruṣaṃ viśinaṣṭi kavim iti dvābhyām | kaviṃ sarvajñaṃ sarva-vidyā-nirmātāraṃ purāṇaṃ manādi-siddham | anuśāsitāraṃ niyantāram | aṇoḥ sūkṣmād apy aṇīyāṃsaṃ atisūkṣmam ākāśa-kāla-digbhyo 'py atisūkṣmataram | sarvasya dhātāraṃ poṣakam | aparimita-mahimatvād acintya-rūpaṃ malīmasayor mano-buddhyor agocaram | vedāham etaṃ puruṣaṃ mahāntam āditya-varṇaṃ tamasaḥ parastāt iti śruteḥ

prayāṇa-kāla iti | sa-prapañca-prakṛtiṃ bhittvā yas tiṣṭhāti | evaṃbhūtaṃ puruṣam anta-kāle bhakti-yukto niścalena vikṣepa-rahitena manasā yo 'nusmaret | mano-naiścalye hetuḥ | yoga-balena samyak suṣumṇā mārgeṇa bhruvor madhye prāṇam āveśyeti | sa taṃ paraṃ puruṣaṃ paramātma-svarūpaṃ divyaṃ dyotanātmakaṃ prāpnoti

Madhusūdana

punar api tam evānucintayitavyaṃ gantavyaṃ ca puruṣaṃ viśinaṣṭi kavim iti | kaviṃ krānta-darśinaṃ tenātītānāgatādy-aśeṣa-vastu-darśitvena sarvajñam | purāṇaṃ cirantanaṃ sarva-kāraṇatvād anādim iti yāvat | anuśāsitāraṃ sarvasya jagato niyantāram | aṇor aṇīyāṃsaṃ sūkṣād apy ākāśādeḥ sūkṣmataraṃ tad-upādānatvāt | sarvasya karma-phala-jātasya dhātāraṃ vicitratayā prāṇibhyo vibhaktāraṃ phalam ata upapatteḥ iti nyāyāt | na cintayituṃ śakyam aparimitam ahimatvena rūpaṃ yasya tam | ādityasyeva sakala-jagad-avabhāsako varṇaḥ prakāśo yasya taṃ sarvasya jagato 'vabhāsakam iti yāvat | ataeva tamasaḥ parastāt tamaso mohāndhakārād ajñāna-lakṣaṇāt parastāt prakāśa-rūpatvena tamo-virodhinam iti yāvat | anusmarec cintayed yaḥ kaścid api sa taṃ yātīti pūrveṇaiva sambandhaḥ | sa taṃ paraṃ puruṣam upaiti divyam iti pareṇa vā sambandhaḥ

kadā tad-anusmaraṇe pratrātireko 'bhyavartate tad āha prayāneti | prayāṇa-kāle 'nta-kāle 'calenaikāgreṇa manasā taṃ puruṣaṃ yo 'nusmared ity anuvartate | kīdṛśaḥ bhaktyā parameśvara-viṣayeṇa parameṇa premṇā yuktaḥ | yogasya samādher balena taj-janita-saṃskāra-samūhena vyutthāna-saṃskāra-virodhinā ca yuktaḥ | evaṃ prathamaṃ hṛdaya-puṇḍarīke vaśīkṛtya tata ūrdhva-gāminyā suṣumṇayā nāḍyā gurūpadiṣṭa-mārgeṇa bhūmi-jaya-krameṇa bhruvor madhye ājñā-cakre prāṇam āveśya sthāpayitvā samyag apramatto brahma-randhrād utkrāmya sa evam upāsakas taṃ kaviṃ purāṇam anuśāsitāram ity-ādi-lakṣaṇaṃ paraṃ puruṣaṃ divyaṃ dyotanātmakam upaiti pratipadyate

Viśvanātha

yogābhyāsaṃ vinā manaso viṣaya-grāmān nivṛttir durghaṭā | yac ca vinā sātatyena bhagavat-smaraṇam api durghaṭam iti yuktam | kenacit yogābhyāsena sahitaiva bhaktiḥ kriyata iti tāṃ yoga-miśrāṃ bhaktim āha kavim iti pañcabhiḥ | kaviṃ sarvajñaṃ sarvajño 'py anyaḥ sanakādiḥ sārvakāliko na bhavaty ata āha purāṇam anādiṃ sarvajño 'nādir apy antaryāmī sa bhakty-upadeṣṭā na bhavaty ata āha anuśāsitāram | kṛpayā svabhakti-śikṣakaṃ kṛṣṇa-rāmādi-svarūpam ity arthaḥ | tādṛśa-kṛpālur api sudurvijñeya-tattva eva ity āha aṇoḥ sakāśād apy aṇīyāṃsam | tarhi sa kiṃ jīva iva paramāṇu-pramāṇas tatrāha sarvasya dhātāraṃ sarva-vastu-mātra-dhārakatvena sarva-vyāpakatvāt paraṃ mahā-parimāṇam apīty arthaḥ | ataevācintya-rūpam | puruṣa-vidhatvena madhyama-parimāṇam api tasyānanya-prakāśyatvam āha āditya-varṇam ādityavat sva-para-prakāśako varṇaḥ svarūpaṃ yasya | tathā tamasaḥ prakṛteḥ parastāt vartamānaṃ māyā-śaktimantam api māyātīta-svarūpam ity arthaḥ

prayāṇa-kāle 'nta-kāle 'calena niścalena manasā yā satata-smaraṇa-mayī bhaktis tayā yuktaḥ | kathaṃ manaso naiścalyam | ata āha yogasya yogābhyāsasya balena | yoga-prakāraṃ darśayati bhruvor madhye ājñā-cakre

Baladeva

yogād ṛte cetaso 'nanya-gāmitā duṣkareti yoga-miśrāṃ bhaktim āha kavim ity ādibhiḥ pañcabhiḥ | kaviṃ sarvajñaṃ | anuśāsitāram raghunāthādi-rūpeṇa hitopadeṣṭāram | aṇor aṇīyāṃsaṃ tena cāṇum api jīvam antaḥ praviśatīti siddham | āha caivaṃ śrutiḥ antaḥ praviṣṭaḥ śāstā janānām iti | aṇīyaso 'pi tasya vyāptim āha sarvasyeti | kṛtsnasya jagato dhātāraṃ dhārakam |

nanu katham evaṃ saṅgacchate tatrāha acintya-rūpaṃ avitarkya-svarūpaṃ ekam eva brahma puruṣa-vidhatvena madhyama-parimāṇam aṇor aṇīyāṃsam ity ukteḥ | paramāṇu-parimāṇaṃ sarvasya dhātāram ity ukteḥ | paraṃ mahā-parimāṇaṃ ceti | nātra yukter avakāśaḥ | sva-parakāśatām āha ādityeti sūryavat sva-para-prakāśakam ity arthaḥ | māyā-gandhāsparśam āha tamasa iti | tamaso māyāyāḥ parastāt sthitaṃ | māyinam api māyātītam ity arthaḥ | etādṛśaṃ puruṣaṃ yo 'nukṣaṇaṃ smaret sa taṃ paraṃ puruṣam upaiti iti pareṇānvayaḥ

yo jano bhaktyā paramātma-premṇā yoga-balena samādhi-janita-saṃskāra-nicayena ca yuktaḥ prayāṇa-kāle maraṇa-samaye 'calenaikāgreṇa manasā taṃ puruṣam anusmaret | yoga-prakāram āha bhruvor iti | bhruvor madhye ājñā-cakre prāṇam āveśya saṃsthāpya samyak sāvadhānaḥ san sa taṃ puruṣam upaiti

Michalski

Kto myśli o prastarym wieszczu, – o przewodniku lotniejszym niż najlotniejsze, – o założycielu wszystkiego, z niedającą się pojąć postacią, – o słoneczno-barwnym, po drugiej stronie ciemności,
kto o nim myśli w godzinę śmierci, nieugięty duchem, – całą miłością i mocą Jogi oddany, – utrzymując oddech; jak należy, pomiędzy brwiami, – ten połączy się z tym najwyższym boskim Puruszą.

Olszewski

O tym wieszczu starożytnym, rządcy świata, drobniejszym nad atom, podporze Wszechświata, niepojętym w swej formie, jaśniejącym nad ciemnościami z blaskiem Słońca;
Człowiek, który o tej istocie rozmyśla, krzepki w swem sercu w dniu śmierci, zjednoczywszy się z nim przez miłość i przez Jedność mistyczną, skupiając między swemi brwiami tchnienie życiowe, idzie ku Duchowi najwyższemu, niebieskiemu.

Dynowska

A kto o Przedwiecznym rozmyśla, Wszechwiedzącym, Wszechwładcy, o Tym który od najdrobniejszej kruszyny mniejszy, a jest wszechistnień Opoką, który niepojęty i nieogarniony ma kształt i ponad wszelki jest mrok, od słońca świetlistszy;
kto w godzinę śmierci pełen żarliwej ku niemu miłości z niewzruszoną myślą i głębią samooddania, mocą Jogi odpowiednio swe tchnienie żywotne między brwiami skupi, ten pogrąży się w boskość najwyższego Ducha.

Sachse

Kto rozmyśla o prastarym wieszczu,
mistrzu mniejszym od tego, co najmniejsze,
sprawcy wszystkiego,
obdarzonym postacią niewyobrażalną,
barwy słońca, wyższym nad ciemności,
kto w chwili śmierci umysł ma nieruchomy,
pełen jest miłości i siły zaczerpniętej z jogi,
kto skupił prane w punkcie pomiędzy brwiami,
ten dochodzi do owego najwyższego,
boskiego puruszy.

Kudelska

Niech o wieszczu rozmyśla, o przedwiecznym, o tym, co kieruje wszystkim,
a subtelniejszy od tego, co najsubtelniejsze,
O tym, który wszystko ustanowił, a forma jego myśli się wymyka;
barwa jego kolorem słońca ponad wszelką ciemnością.
Ten jogin, który w swej chwili ostatniej z umysłem niewzruszonym, z pełnym oddaniem, dzięki sile jogi
Właściwie swe życiowe tchnienie w punkcie między brwiami umiejscowi, ten do najwyższej, boskiej osoby podąży.

Rucińska

Kto o prastarym wieszczu, rządcy świata,
o tym drobniejszym niźli najdrobniejsze,
Wszechstwórcy, kształtu nieogarnionego,
o barwie słońca ponad mrokiem pomni
W chwili odejścia z myślą nieruchomą,
pełen miłości, mocą jogi oddech
Pomiędzy brwiami złożywszy uważnie –
ginie w najwyższym świetlistym Puruszy!

Szuwalska

Kto pamięta o starym, wszystkiego świadomym,
Wszechwładnym, co jest mniejszy od cząstki atomu,
Który wszystko ożywia i jest niepojęty,
A swym blaskiem słonecznym wszelki mrok rozprasza;
Kto w chwili śmierci umysł na Nim skupia wiernie,
Z oddaniem, siłą jogi kieruje powietrze
Do punktu między brwiami, ten osiągnie Pana.

Babkiewicz

Kto będzie pamiętał
o wieszczu prastarym,
rozporządzającym,
od drobiny mniejszym,
demiurgu wszechrzeczy,
nieznanego kształtu,
o barwie słońca,
dalekim od mroku,
ten trwając w oddaniu
myślą niewzruszoną,
gdy dech między brwiami,
dzięki sile jogi
właściwie umieści,
to w momencie śmierci
Człowieka, boskiego,
pierwszego osiągnie.