BhG 13.7-11

analiza syntaktyczna

amānitvam (brak dumy) adambhitvam (nieoszukiwanie) ahiṃsā (niekrzywdzenie) kṣāntiḥ (wyrozumiałość) ārjavam (prostolinijność) ācāryopāsanam (czczenie nauczyciela) śaucam (czystość) sthairyam (stałość) ātma-vinigrahaḥ (powściągnięcie jaźni) indriyārtheṣu vairāgyam (asceza w stosunku do przedmiotów zmysłów) anahaṃkāraḥ eva ca (i zaiste brak egotyzmu) janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣānudarśanam (dostrzeganie cierpienia i zła w narodzinach śmierci, starości i chorobach) asaktiḥ (nielgnięcie) putra-dāra-gṛhādiṣu anabhiṣvaṅgaḥ (brak intensywnego uczucia do dzieci, żon, domostw i innych) iṣṭāniṣṭopapattiṣu nityam sama-cittatvam (zawsze jednaka świadomość względem chcianych i niechcianych zdarzeń) mayi ca (i we mnie) ananya-yogena avyabhicāriṇī bhaktiḥ (pozbawione niewierności uwielbienie dzięki wyłącznej jodze) vivikta-deśa-sevitvam (zamieszkiwanie w odosobnionym miejscu) jana-saṃsadi aratiḥ (nieradowanie się zgromadzeniami ludzi) adhyātma-jñāna-nityatvam (trwanie w wiedzy o nadjaźni) tattva-jñānārtha-darśanam (dostrzeganie znaczenia wiedzy o istocie) etat (to) jñānam iti (wiedza) proktam (powiedziana), yat (co) ataḥ (od tego) anyathā (w przeciwieństwie) [tat] (to) ajñānam (niewiedza).

analiza gramatyczna

 

amānitvam	–	a-mānitva abst. 1i.1 n. – brak dumy, brak arogancji (od: √ man – myśleć, wyobrażać sobie, mānin – wysoce myślący o sobie, dumny, arogancki);
adambhitvam	–	a-dambhitva abst. 1i.1 n. – nieoszukiwanie, brak dwulicowości (od: √ dabh – krzywdzić, oszukiwać, dambhin – oszust, hipokryta);
ahiṃsā	–	a-hiṃsā 1i.1 f. – zaniechanie przemocy, niekrzywdzenie (od: √ hiṃs – ranić, krzywdzić, zabijać);
kṣāntiḥ	–	kṣānti 1i.1 f. – tolerancja, cierpliwość, pobłażliwość, wyrozumiałość (od: √ kṣam – wybaczać, tolerować);
ārjavam	–	ārjava 1i.1 n. – prostolinijność, uczciwość, szczerość, bezpośredniość (od: √ arj – osiągać; ṛju – właściwy, uczciwy, szczery);
ācāryopāsanam	–	ācārya-upāsana 1i.1 n. ; TP : ācāryāṇām upāsanam iti – czczenie nauczycieli (od: ā- √ car – zbliżać się do; ācāra – właściwe zachowanie, ācārya – nauczyciel; upa- √ ās –oddawać cześć, wielbić, upāsana – wielbienie, oddawanie czci);
śaucam	–	śauca 1i.1 n. – czystość (od: √ śuc – jaśnieć, być mokrym, śuci – czysty);
sthairyam	–	sthairya 1i.1 n. – stałość (od: √ sthā – stać, sthira – twardy, solidny, stały);
ātma-vinigrahaḥ	–	ātma-vinigraha 1i.1 m. ; TP : ātmano vinigraha iti – okiełznanie jaźni (od: ātman – jaźń; ni- √ grah – zatrzymywać, ściągać, kontrolować, nigraha – powstrzymywanie, powściąganie);

*****

indriyārtheṣu	–	indriya-artha 7i.3 m. ; TP : indriyāṇām artheṣv iti – w celach zmysłów (od: √ ind – posiadać moc, indriya – zmysły; √ arth – pragnąć, chcieć zdobyć, artha – cel, zamiar, motyw, użycie, rzecz, obiekt, bogactwo, posiadłości);
vairāgyam	–	vai-rāgya 1i.1 m. – wolność od namiętności, awersja, ascetyzm (od: vi- √ rañj – pozbawiać koloru, zmieniać uczucie, stawać się obojętnym, rāga – kolor, namiętności, podniecenie, miłość, piękno);
anahaṃ-kāraḥ	–	an-ahaṃ-kāra 1i.1 m. – brak egotyzmu (od: aham – ja; √ kṛ – robić, kāra – twórca; ahaṃ-kāra – egotyzm, ego, samolubność, duma);
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
ca	–	av. – i;
janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣānudarśanam	–	janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣa-anudarśana 1i.1 n. ; DV / TP : janmasu ca mṛtyuṣu ca jarāsu ca vyādhiṣu ca duḥkhasya doṣasya ca anudarśanam iti – dostrzeganie cierpienia i zła w narodzinach, śmierci, starości i chorobach (od: √ jan – rodzić, janman – narodziny; √ mṛ – umierać, mṛtyu – śmierć; √ jṝ – starzeć się, niszczeć, jarā – starość; √ vyadh – przeszywać, uderzać , vyādhi – choroba; kha – zagłębienie, otwór, piasta; dur / dus – prefiks: trudny, zły, twardy; duḥ-kha – ból, cierpienie; dosłownie: dobre i złe zagłębienie [przez które przechodzi oś rydwanu], stąd poruszanie się z oporem; √ duṣ – stawać się zły, psuć się, ginąć, doṣa – błąd, wada, przewina; anu- √ dṛś – rozważać, dostrzegać, przewidywać, anu-darśana – widzenie, utrzymywanie w myślach);

*****

asaktiḥ	–	a-sakti 1i.1 f. – nieprzywiązanie, nielgnięcie (od: √ sañj – polegać na, być przymocowanym do, obejmować);
anabhiṣvaṅgaḥ	–	an-abhiṣvaṅga 1i.1 m. – brak silnego uczucia (od: √ svaṅg – poruszać się; abhiṣvaṅga – intensywne przywiązanie, mocna sympatia, afekt – wymaga locativusu);
putra-dāra-gṛhādiṣu	–	putra-dāra-gṛha-ādi 7i.3 n. ; DV : putreṣu ca dāreṣu ca gṛheṣu ca ādiṣv ceti – w stosunku do synów, żon, domostw i innych (od: √ puṣ – rozkwitać, putra – dziecko, potomek, tradycyjnie: pu-tra – ratujący od piekła; √ dṝ – rozdzielać, dāra – żona; √ grah – chwytać, gṛha – dom, posiadłość; ādi – początek, powstanie, na końcu wyrazów: poczynając od, itd.);
nityam	–	nitya 1i.1 n. – wieczne (od: nitya – nieustanny, wieczny); lub av. – stale, regularnie (od: nitya – wieczny, stały);
ca	–	av. – i;
sama-cittatvam	–	sama-citta-tva abst. 1i.1 n. – jednaka świadomość (od: sama – równość, płaskość, jednakowość; √ cit – myśleć, poznawać, PP citta – pomyślany; myśl, umysł, serce, świadomość);
iṣṭāniṣṭopapattiṣu	–	iṣṭa-an-iṣṭa-upapatti 7i.3 f. ; DV / KD : iṣṭāsu cāniṣṭāsu copapattiṣv iti – w chcianych i niechcianych wydarzeniach (od: √ iṣ – pragnąć lub √ yaj – poświęcać, składać w ofierze, czcić, PP iṣṭa – upragniony lub uwielbiony; upa- √ pat – podlatywać blisko, spieszyć się do, upapatti – wydarzenie, zdarzenie);

*****

mayi	–	asmat sn. 7i.1 – we mnie;
ca	–	av. – i;
ananya-yogena	–	an-anya-yoga 3i.1 m. ; KD : ananyena yogena iti – przez jogę nieoddaną niczemu innemu (od: anya – inny, ananya – nieinny, wyłączny, jedyny, niemający innego, nieoddany niczemu innemu; √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej);
bhaktiḥ	–	bhakti 1i.1 f. – miłość, uwielbienie (od: √ bhaj – dzielić, dostarczać, radować się, oddawać cześć, bhakta – rozdany, rozdzielony, kochany; czciciel, wielbiciel, miłośnik, kochający, oddany);
avyabhicāriṇī	–	a-vyabhicāriṇī 1i.1 f. – nie niewierna, oddana (od: vi-abhi-√car – działać nieprzyjaźnie, obrażać, vyabhicārin – działający niewłaściwie, vyabhicāriṇī – niewierna, wszetecznica);
vivikta-deśa-sevitvam	–	vivikta-deśa-sevitva 1i.1 n. ; TP : viviktasya deśasya sevitvam iti – zamieszkiwanie w ustronnym miejscu (od: √ vic – oddzielać, PP vivikta – oddzielony, odseparowany, samotny; √ diś – pokazywać, deśa – miejsce, kraj; √ sev – służyć, abst. sevitva – szukanie, uciekanie się do, honorowanie, zamieszkiwanie);
aratiḥ	–	a-rati 1i.1 f. – nierozkoszowanie się (od: √ ram – radować się, bawić się – czym? wymaga lokativusu, rati – przyjemność, rozkosz – często seksualna);
jana-saṃsadi	–	jana-saṃsad 7i.1 f. ; TP : janānām saṃsadīti – w zgromadzeniach ludzi (od: √ jan – rodzić, stwarzać, jana – stworzenie, rasa; sam- √ sad – siadać razem, saṃsat – zgromadzenie, zebranie, spotkanie);

*****

adhy-ātma-jñāna-nityatvam	–	adhy-ātma-jñāna-nityatva abst. 1i.1 n. ; TP : adhyātmano jñānasya nityatvam iti – trwanie w wiedzy o nadjaźni (od: adhi – ponad; ātman – jaźń; adhy-ātma – własny, Najwyższy Duch, Nadjaźń; √ jñā – wiedzieć, rozumieć, jñāna – wiedza, mądrość, inteligencja; nitya – wieczny, stały, abst. nityatva – ciągłość, trwałość);
tattva-jñānārtha-darśanam	–	tattva-jñāna-artha-darśana 1i.1 n. ; TP : tattvasya jñānasya arthasya darśanam iti – widzenie znaczenia wiedzy o prawdzie (od: tat – to, abst. tat-tva – tość, prawda, realność; √ jñā – wiedzieć, rozumieć, jñāna – wiedza, mądrość, inteligencja; √ arth – pragnąć, chcieć zdobyć, artha – cel, zamiar, korzyść, motyw, użycie, rzecz, obiekt, bogactwo, posiadłości; √ dṛś – dostrzegać, widzieć, darśana – widzenie, dostrzeganie);
etat	–	etat sn. 1i.1 n. – to;
jñānam	–	jñāna 1i.1 n. – wiedza, mądrość, inteligencja (od: √ jñā – wiedzieć, rozumieć);
iti	–	av. – tak (zaznacza koniec wypowiedzi);
proktam	–	prokta (pra- √ vac – mówić) PP 1i.1 n. – powiedziane, nazwane;
ajñānam	–	a-jñāna 1i.1 n. – niewiedza, głupota (od: √ jñā – wiedzieć, rozumieć);
yat	–	yat sn. 2i.1 n. – co; yat sn. 1i.1 n. – który;
ataḥ	–	av. – stąd, odtąd (ablativus nieodmienny zakończony na -tas);
anyathā	–	av. – w innym wypadku, w przeciwnym razie (od: anya – inny);

warianty tekstu

amānitvam → adānitvam (brak dobroczynności);
adambhitvam → adāṃbhitvam / aḍaṃbhitvam (nieoszukiwanie);
sthairyam → maunam (milczenie);
anahaṃ-kāra → anahaṃ-kāram (wolność od egotyzmu);

Trzecia pada BhG 13.8 jest prawie taka sama jak trzecia pada BhG 14.20;

asaktir → aśaktir / āsaktir / anaktir (brak mocy / uwielbienie / nie noc);
adhy-ātma-jñāna-nityatvaṃ → adhy-ātma-jñāna-niṣṭhatvaṃ / adhy-ātma-dhyāna-nityatvaṃ (stałość w wiedzy o nadjaźni / trwanie w rozmyślaniu o nadjaźni);
tattva-jñānārtha-darśanaṃ → tattva-jñānārtha-ciṃtanam (rozmyślanie o znaczeniu wiedzy o prawdzie);
yad ato → yat tato / yad ito (co od tego…);

Śāṃkara

yasya kṣetra-bheda-jātasya saṃhatiḥ idaṃ śarīraṃ kṣetraṃ [gītā 13.2] ity uktam | tat kṣetraṃ vyākhyātaṃ mahā-bhūtādi-bheda-bhinnaṃ dhṛty-antam | kṣetrajño vakṣyamāṇa-viśeṣaṇaḥ—yasya sa-prabhāvasya kṣetrajñasya parijñānād amṛtatvaṃ bhavati, taṃ jñeyaṃ yat tat pravakṣyāmīty ādinā sa-viśeṣaṇaṃ svayam eva vakṣyati bhagavān | adhunā tu taj-jñāna-sādhana-gaṇam amānitvādi-lakṣaṇam, yasmin sati taj-jñeya-vijñāne yogyo’dhikṛto bhavati, yat-paraḥ saṃnyāsī jñāna-niṣṭha ucyate, tam amānitvādi-gaṇaṃ jñāna-sādhanatvāj jñāna-śabda-vācyaṃ vidadhāti bhagavān— amānitvaṃ mānino bhāvaḥ mānitvam ātmano ślāghanam, tad-abhāvo’mānitvam | adambhitvaṃ sva-dharma-prakaṭīkaraṇaṃ dambhitvam, tad-abhāvo’dambhitvam | ahiṃsā hiṃsanaṃ prāṇinām apīḍānam | kṣāntiḥ parāparādha-prāptâv avikriyā | ārjavam ṛju-bhāvo’vakratvam | ācāryopāsanaṃ mokṣa-sādhanopadeṣṭur ācāryasya śuśrūṣādi-prayogeṇa sevanam | śaucaṃ kāya-malānāṃ mṛj-jalābhyāṃ prakṣālanam | antaś ca manasaḥ pratipakṣa-bhāvanayā rāgādi-malānām apanayanaṃ śaucam | sthairyaṃ sthira-bhāvaḥ, mokṣa-mārga eva kṛtādhyavasāyatvam | ātma-vinigraha ātmano’pakārakasya ātma-śabda-vācyasya kārya-karaṇa-saṃghātasya vinigrahaḥ svabhāvena sarvataḥ pravṛttasya san-mārga eva nirodha ātma-vinigrahaḥ | kiṃ ca— indriyārtheṣu śabdādiṣu dṛṣṭādṛṣṭeṣu bhogeṣu virāga-bhāvo vairāgyam | anahaṃkāro ’haṃkārābhāva eva ca | janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣānudarśanaṃ janma ca mṛtyuś ca jarā ca vyādhayaś ca duḥkhāni ca teṣu janmādi-duḥkhānteṣu pratyekaṃ doṣānudarśanam | janmani garbha-vāsa-yoni-dvāra-niḥsaraṇaṃ doṣaḥ, tasyānudarśanam ālocanam | tathā mṛtyau doṣānudarśanam | tathā jarāyāṃ prajñā-śakti-tejo-nirodha-doṣānudarśanaṃ paribhūtatā ceti | tathā vyādhiṣu śiro-rogādiṣu doṣānudarśanam | tathā duḥkheṣu adhyātmādhibhūtādhidaiva-nimitteṣu | athavā duḥkhāny eva doṣo duḥkha-doṣas tasya janmādiṣu pūrvavad anudarśanam | duḥkhaṃ janma, duḥkhaṃ mṛtyuḥ, duḥkhaṃ jarā, duḥkhaṃ vyādhayaḥ | duḥkha-nimittatvāj janmādayo duḥkham, na punaḥ svarūpeṇaiva duḥkham iti | evaṃ janmādiṣu duḥkha-doṣānudarśanād dehendriyādi-viṣaya-bhogeṣu vairāgyam upajāyate | tataḥ pratyag-ātmani pravṛttiḥ karaṇānām ātma-darśanāya | evaṃ jñāna-hetutvāj jñānam ucyate janmādi-duḥkha-doṣānudarśanam | kiṃ ca— asaktiḥ saktiḥ saṅga-nimitteṣu viṣayeṣu prīti-mātram, tad-abhāvo’saktiḥ | anabhiṣvaṅgo’bhiṣvaṅgābhāvaḥ | abhiṣvaṅgo nāma āsakti-viśeṣa evānanyātma-bhāvanā-lakṣaṇaḥ | yathānyasmin sukhini duḥkhini vāham eva sukhī, duḥkhī ca, jīvati mṛte vāham eva jīvāmi mariṣyāmi ceti | kva ? ity āha—putra-dāra-gṛhādiṣu | putreṣu dāreṣu gṛheṣv ādi-grahaṇād anyeṣv apy atyanteṣṭeṣu dāsa-vargādiṣu | tac cobhayaṃ jñānārthatvāj jñānam ucyate | nityaṃ ca sama-cittatvaṃ tulya-cittatā | kva ? iṣṭāniṣṭopapattiṣv iṣṭānām aniṣṭānāṃ copapattayaḥ saṃprāptayas tāsv iṣṭāniṣṭopapattiṣu nityam eva tulya-cittatā | iṣṭopapattiṣu na hṛṣyati, na kupyati cāniṣṭopapattiṣu | tac caitan nityaṃ sama-cittatvaṃ jñānam | kiṃ ca— mayi ceśvare’nanya-yogena apṛthak-samādhinā nānyo bhagavato vāsudevāt paro’sti, ataḥ sa eva no gatir ity evaṃ niścitāvyabhicāriṇī buddhir ananya-yogaḥ, tena bhajanaṃ bhaktir na vyabhicaraṇa-śīlā avyabhicāriṇī | sā ca jñānam | vivikta-deśa-sevitvam | viviktaḥ svabhāvataḥ saṃskāreṇa vāśucy-ādibhiḥ sarpa-vyāghrādibhiś ca rahito ’raṇya-nadī-pulina-deva-gṛhādibhir vivikto deśaḥ, taṃ sevituṃ śīlam asyeti vivikta-deśa-sevī, tad-bhāvo vivikta-deśa-sevitvam | vivikteṣu hi deśeṣu cittaṃ prasīdati yatas tataḥ ātmādi-bhāvanā vivikta upajāyate | ato vivakta-deśa-sevitvaṃ jñānam ucyate | aratir aramaṇaṃ jana-saṃsadi | janānāṃ prākṛtānāṃ saṃskāra-śūnyānām avinītānāṃ saṃsat samavāyo jana-saṃsat | na saṃskāravatāṃ vinītānāṃ saṃsat | tasyā jñānopakārakatvāt | ataḥ prākṛta-jana-saṃsady aratir jñānārthatvāj jñānam | kiṃ ca— adhyātma-jñāna-nityatvam ātmādi-viṣayaṃ jñānam adhyātma-jñānam, tasmin nitya-bhāvo nityatvam | amānitvādīnāṃ jñāna-sādhanānāṃ bhāvanā-paripāka-nimittaṃ tattva-jñānam, tasyārtho mokṣaḥ saṃsāroparamaḥ | tasyālocanaṃ tattva-jñānārtha-darśanam | tattva-jñāna-phalālocane hi tat-sādhanānuṣṭhāne pravṛttiḥ syād iti | etad amānitvādi-tattva-jñānārtha-darśanāntam uktaṃ jñānam iti proktaṃ jñānārthatvāt | ajñānaṃ yad ato’smād yathoktād anyathā viparyayeṇa | mānitvaṃ dambhitvaṃ hiṃsā kṣāntir anārjavam ity ādy ajñānaṃ vijñeyaṃ pariharaṇāya, saṃsāra-pravṛtti-kāraṇatvād iti

Rāmānuja

atha kṣetrakāryeṣv ātmajñānasādhanatayopādeyā guṇāḥ procyante amānitvam utkṛṣṭajaneṣv avadhīraṇārahitatvam; adambhitvam dhārmikatvayaśaḥprayojanatayā dharmānuṣṭhānaṃ dambhaḥ, tadrahitatvam; ahiṃsā vāṅmanaḥkāyaiḥ parapīḍārahitatvam; kṣāntiḥ paraiḥ pīḍyamānasyāpi tān prati avikṛtacittatvam / ārjavam parān prati vāṅmanaḥkāyaprabhṛtīnām ekarūpatā; ācāryopāsanam ātmajñānapradāyini ācārye praṇipātaparipraśnasevādiniratatvam; śaucaṃ ātmajñānatatsādhanayogyatā manovākkāyagatā śāstrasiddhā; stairyam adhyātmaśāstrodite 'rthe niścalatvam; ātmavinigrahaḥ ātmasvarūpavyatiriktaviṣayebhyo manaso nivartanam indriyārtheṣu vairāgyam ātmavyatirikteṣu viṣayeṣu sadoṣatānusaṃdhānenodvejanam; anahaṃkāraḥ anātmani dehe ātmābhimānarahitatvam; pradarśanārtham idam; anātmīyeṣv ātmīyābhimānarahitatvaṃ ca vivakṣitam / janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam saśarīratve janmamṛtyujarāvyādhiduḥkharūpasya doṣasyāvarjanīyatvānusaṃdhānam asaktiḥ ātmavyatiriktaparigraheṣu saṅgarahitatvam; anabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu teṣu śāstrīyakarmopakaraṇatvātirekeṇa śleṣarahitatvam; saṃkalpaprabhaveṣv iṣṭāniṣṭopanipāteṣu harṣodvegarahitatvam mayi sarveśvare ca aikāntyayogena sthirā bhaktiḥ, janavarjitadeśavāsitvam, janasaṃsadi cāprītiḥ ātmani jñānam adhyātmajñānam tanniṣṭhatvam, tattvajñānārthacintanam tattvajñānaprayojanaṃ yac cintanaṃ tan niratatvam ityarthaḥ / jñāyate 'nenātmeti jñānam, ātmajñānasādhanam ityarthaḥ; kṣetrasaṃbandhinaḥ puruṣasyāmānitvādikam uktaṃ guṇabṛnham evātmajñānopayogi, etadvyatiriktaṃ sarvaṃ kṣetrakāryam ātmajñānavirodhīti ajñānam

Śrīdhara

idānīm ukta-lakṣaṇāt kṣetrāt atiriktatayā jñeyaṃ śuddhaṃ kṣetrajñaṃ vistareṇa varṇayiṣyan śuddha-jñāna-sādhanāny āha amānitvam iti pañcabhiḥ | amānitvaṃ sva-guṇa-ślāghā-rāhityam | adambhitvaṃ dambha-rāhityam | ahiṃsā para-pīḍā-varjanam | kṣāntiḥ sahiṣṇutvam | ārjavam avakratā | ācāryopāsanaṃ sad-guru-sevā | śaucaṃ bāhma ābhyantaraṃ ca | tatra bāhyaṃ mṛj-jalādinā, ābhyantaraṃ ca rāgādi-mala-kṣālanam | tathā ca śrutiḥ — śaucaṃ ca dvividhaṃ proktaṃ bāhyam abhyantaraṃ tathā | mṛj-jalābhyāṃ smṛtaṃ bāhyaṃ bhāva-śuddhis tathāntaram || iti | dhairyaṃ san-mārge pravṛttasya tad-eka-niṣṭhatā | ātma-vinigrahaḥ śarīra-saṃyamaḥ | etaj jñānam iti proktam iti pañcamenānvayaḥ || kiṃ ca mayīti | mayi parameśvare | ananya-yogena sarvātma-dṛṣṭyā | avyābhicāriṇy ekāntā bhaktiḥ | viviktaḥ śuddha-citta-prasāda-karaḥ | taṃ deśaṃ sevituṃ śīlaṃ yasya tasya bhāvas tattvam | prākṛtānāṃ janānāṃ saṃsadi sabhāyām aratī raty-abhāvaḥ | kiṃ ca adhyātmeti | ātmānam adhikṛtya vartamānaṃ jñānam adhyātma-jñānam | tasmin nityatvaṃ nitya-bhāvaḥ | tattvaṃ padārtha-buddhi-niṣṭhatvam ity arthaḥ | tattva-jñānasyārthaḥ prayojanaṃ mokṣas tasya darśanaṃ mokṣasya sarvotkṛṣṭatvālocanam ity arthaḥ | etad amānitvam adambhitvam ity ādi viṃśati-saṅkhyakaṃ yad uktam etaj jñānam iti proktaṃ vaśiṣṭhādibhiḥ jñāna-sādhanatvāt |ato 'nyathāsmād viparītaṃ mānitvādi yat tad ajñānam iti proktam | jñāna-virodhitvāt ataḥ sarvathā tyājyam ity arthaḥ

Madhusūdana

evaṃ kṣetraṃ pratipādya tat-sākṣiṇaṃ kṣetrajñaṃ kṣetrād vivekena vistarāt pratipādayituṃ taj-jñāna-yogyatvāyāmānitvādi-sādhanāny āha jñeyaṃ yat tad ity ataḥ prāktanaiḥ pañcabhiḥ amānitvam iti | vidyamānair avidyamānair vā guṇair ātmanaḥ ślāghanaṃ mānitvaṃ, lābha-pūjākhyātyarthaṃ svadharma-prakaṭī-karaṇaṃ dāmbhitvaṃ, kāya-vāṅ-manobhiḥ prāṇināṃ pīḍanaṃ hiṃsā, teṣāṃ varjanam amānitvam adambhitvam ahiṃsety uktam | parāparādhe citta-vikāra-hetau prāpte 'pi nirvikāra-cittatayā tad-aparādha-sahanaṃ kṣāntiḥ | ārjavam akauṭilyaṃ yathā-hṛdayaṃ vyavaharaṇaṃ para-pratāraṇā-rāhityam iti yāvat | ācāryo mokṣa-sādhanasyopadeṣṭātra vivakṣito na tu manūkta upanīyādhyāpakaḥ | tasya śuśrūṣānamaskārādi-prayogeṇa sevanam ācāryopāsanam | śaucaṃ bāhyaṃ kāya-malānāṃ mṛj-jalābhyāṃ kṣālanam ābhyantaraṃ ca mano-malānāṃ rāgādīnāṃ viṣaya-doṣa-darśana-rūpa-pratipakṣa-bhāvanayāpanayanam | sthairyaṃ mokṣa-sādhane pravṛttasyāneka-vidha-vighna-prāptāv api tad-aparityāgena punaḥ punar yatrādhikyam | ātma-vinigraha ātmano dehendriya-saṃghātasya svabhāva-prāptāṃ mokṣa-pratikūle pravṛttiṃ nirudhya mokṣa-sādhana eva vyavasthāpanam | kiṃ ca – indriyārtheṣu śabdādiṣu dṛṣṭeṣv ānuśravikeṣu vā bhogeṣu rāga-virodhiny aspṛhātmikā citta-vṛttir vairāgyam | ātma-ślāghanābhāve 'pi manasi prādurbhūto 'haṃ sarvotkṛṣṭa iti garvo 'haṅkāras tad-abhāvo 'nahaṅkāraḥ | ayoga-vyavacchedārtham eva-kāraḥ | samuccayārthaś ca-kāraḥ | tenāmānitvādīnāṃ viṃśati-saṅkhyākānāṃ samucito yoga eva jñānam iti proktaṃ na tv ekasyāpy abhāva ity arthaḥ | janmano garbha-vāsa-yoni-dvāra-niḥsaraṇa-rūpasya mṛtyoḥ sarva-marma-cchedana-rūpasya jarāyāḥ prajñā-śakti-tejo-nirodha-para-paribhavādi-rūpāyā vyādhīnāṃ jvarātisārādi-rūpāṇāṃ duḥkhānām iṣṭa-viyogāniṣṭa-saṃyogāniṣṭa-saṃyogāniṣṭa-saṃyoga-jānām adhyātmādhibhūtādhidaiva-nimittānāṃ doṣasya vāta-pitta-śleṣma-mala-mūtrādi-paripūrṇatvena kāya-jugupsitatvasya cānudarśanaṃ punaḥ punar ālocanaṃ janmādi-duḥkhānteṣu doṣasyānudarśanaṃ janmādi-vyādhy-anteṣu duḥkha-rūpa-doṣasyānudarśanam iti vā | idaṃ ca viṣaya-vairāgya-hetutvenātma-darśanasyopakaroti | kiṃ ca | saktir mamedam ity etāvan-mātreṇa prītiḥ | abhiṣvaṅgas tv aham evāyam ity ananyatva-bhāvanayā prīty-atiśayo 'nyasmin sukhini duḥkhini vāham eva sukhī duḥkhī ceti | tad-rāhityam asaktir anabhiṣvaṅga iti coktam | kutra sakty-abhiṣvaṅgau varjanīyāv ata āha putra-dāra-gṛhādiṣu putreṣu dāreṣu gṛheṣu | ādi-grahaṇād anyeṣv api bhṛtyādiṣu sarveṣu sneha-viṣayeṣv ity arthaḥ | nityaṃ ca sarvadā ca sama-cittatvaṃ harṣa-viṣāda-śūnya-manastvam iṣṭāniṣṭopapattiṣu | upapattiḥ prāptiḥ | iṣṭopapattiṣu harṣābhāvo 'niṣṭopapattiṣu viṣādābhāva ity arthaḥ | caḥ samuccaye | kiṃ ca | mayi ca bhagavati vāsudeve parameśvare bhaktiḥ sarvotkṛṣṭatva-jñāna-pūrvikā prītiḥ | ananya-yogena nānyo bhagavato vāsudevāt paro 'sty ataḥ sa eva no gatir ity evaṃ niścayenāpy avyabhicāriṇī kenāpi pratikūlena hetunā nivārayitum aśakyā | sāpi jñāna-hetuḥ prītir na yāvan mayi vāsudeva na mucyate deha-yogena tāvat [BhP 5.5.6] ity ukteḥ | viviktaḥ svabhāvataḥ saṃskārato vā śuddho 'śucibhiḥ sarpa-vyāghrādibhiś ca rahitaḥ suradhunī-pulinādi-śrita-prasāda-karo deśas tat-sevana-śīlatvaṃ vivikta-deśa-sevitvam | tathā ca śrutiḥ – same śucau śarkarā-vahni-bālukā- vivarjite śabda-jalāśrayādibhiḥ | mano 'nukūle na tu cakṣu-pīḍane guhā-nivātāśrayaṇe prayojayet || [ŚvetU 2.10] iti | janānām ātma-jñāna-vimukhānāṃ viṣaya-bhoga-lampaṭatopadeśakānāṃ saṃsadi samavāye tattva-jñāna-pratikūlāyām aratir aramaṇaṃ sādhūnāṃ tu saṃsadi tattva-jñānānukūlāyāṃ ratir ucitaiva | tathā coktam – saṅgaḥ sarvātmanā heyaḥ sa cety uktaṃ na śakyate | sa sadbhiḥ saha kartavyaḥ sataḥ saṅgo hi bheṣajam || iti | kiṃ ca | adhyātma-jñānam ātmānam adhikṛtya pravṛttam ātmānātma-viveka-jñānam adhyātma-jñānaṃ tasmin nityatvaṃ tatraiva niṣṭhāvattvam | viveka-niṣṭho hi vākyārtha-jñāna-samartho bhavati | tattva-jñānasyāhaṃ brahmāsmīti sākṣātkārasya vedānta-vākya-karaṇakasyāmānityatvādi-sarva-sādhana-paripāka-phalasyārthaḥ prayojanam avidyā-tat-kāryātmaka-nikhila-duḥkha-nivṛtti-rūpaḥ paramānandātmāvāpti-rūpaś ca mokṣas tasya darśanam ālocanam | tattva-jñāna-phalālocane hi tat-sādhane pravṛttiḥ syāt | etad amānitvādi-tattva-jñānārtha-darśanāntaṃ viṃśati-saṅkhyākaṃ jñānam iti proktaṃ jñānārthatvāt | ato 'nyathāsmād viparītaṃ mānitvādi yat tad ajñānam iti proktaṃ jñāna-virodhitvāt | tasmād ajñāna-parityāgena jñānam evopādeyam iti bhāvaḥ

Viśvanātha

ukta-lakṣaṇāt kṣetrād viviktatayā jñeyau jīvātma-paramātmānau kṣetrajñau vistareṇa varṇayiṣyan taj-jñānasya sādhanāny amānitvādīni viṃśatim āha pañcabhiḥ | atrāṣṭadaśa bhaktānāṃ jñānināṃ ca sādhāraṇāni kintu bhaktaiḥ mayi cānanya-yogena bhaktir avyabhicāriṇī ity ekam eva bhagavad-anubhava-sādhanatvena yatnataḥ kriyate | anyāni spatadaśoktābhyāsavatāṃ teṣāṃ svata evotpadyante na tu teṣu yatna iti sāmpradāyikāḥ | antime dve tu jñāninām asādhāraṇa eva | atrāmānitvādīni vispaṣṭārthāni | śaucaṃ bāhyam abhyantaraṃ ca tathā ca smṛtiḥ — śaucaṃ ca dvividhaṃ proktaṃ bāhyam abhyantaraṃ tathā | mṛj-jalābhyāṃ smṛtaṃ bāhyaṃ bhāva-śuddhis tathāntaram || iti | ātma-vinigrahaḥ śarīra-saṃyamaḥ | janmādiṣu duḥkha-rūpasya doṣasyānudarśanaṃ punaḥ punaḥ paryālocanam | asaktiḥ putrādiṣu prīt-tyāgo 'nabhiṣvaṅgaḥ putrādīnāṃ sukhe duḥkhe cāham eva sukhī duḥkhīty adhyāsābhāva iṣṭāniṣṭayor vyavahārikayor upapattiṣu prāptiṣu nityaṃ sarvadā samacittatvam | mayi śyāmasundarākāre 'nanya-yogena jñāna-karma-tapo-yogādy-amiśraṇena bhaktiś ca-kārād jñānādi-miśraṇa-prādhānyena ca | ādyā bhaktair anuṣṭheyā dvitīyā jñānibhir iti kecid, anye tv ananyā bhaktir yathā-premṇaḥ sādhanaṃ tathā paramātmānubhavasyāpīti jñāpanārtham atra ṣaṭke 'py uktir iti bhaktā vyācakṣate | jñāninas tv ananyenaiva yogena sarvātma-dṛṣṭyeti | avyabhicāriṇī pratidinam eva kartavyā | kenāpi nivārayitum aśakyā iti madhusūdana-sarasvatī-pādāḥ | ātmānam adhikṛtya vartamāṇaṃ jñānam adhyātma-jñānam | tasya nityatvaṃ nityānuṣṭheyatvaṃ padārtha-śuddhi-niṣṭhatvam ity arthaḥ | tattva-jñānasyārthaḥ prayojanaṃ mokṣas tasya darśanaṃ svābhīṣṭatvenālocanam ity arthaḥ | etad viṃśatikaṃ jñānaṃ sādhāraṇyena jīvātma-paramātmanor jñānasya sādhanam | asādhāraṇaṃ paramātma-jñānaṃ tv agre vaktavyam | tato 'nyathāsmād viparītaṃ mānitvādikam

Baladeva

athoktāt kṣetrād vibhinnatvena jñeyaṃ kṣetrajña-dvayaṃ vistareṇa nirūpayiṣyan taj-jñāna-sādhanāny amānitvādīni viṃśatim āha pañcabhiḥ | amānitvaṃ sva-satkārānapekṣatvam | adambhitvaṃ dhārmikatva-khāti-phalaka-dharmācaraṇa-virahaḥ | ahiṃsā parāpīḍanam | kṣāntir apamāna-sahiṣṇutā | ārjavam cchadmiṣv api sāralyam | ācāryopāsanaṃ jñāna-pradasya guror akaitavena saṃsevanam | śaucaṃ bāhyābhyantara-pāvitryam | śaucaṃ ca dvividhaṃ proktaṃ bāhyam abhyantaraṃ tathā | mṛj-jalābhyāṃ smṛtaṃ bāhyaṃ bhāva-śuddhis tathāntaram || iti smṛteḥ | sthairyaṃ sad-vartmaika-niṣṭhatvam | ātma-vinigrahaḥ ātmānusandhi-pratīpād viṣayān manaso niyamanam | indriyārtheṣu śabdādi-viṣayeṣu pratīpeṣu vairāgyaṃ rucy-abhāvaḥ | anahaṅkāro dehādiṣv ātmābhimāna-tyāgaḥ | janmādiṣu duḥkha-rūpasya doṣasyānudarśanaṃ punaḥ punaś cintanam | putrādiṣu paramārtha-pratīpeṣv asaktiḥ pīti-tyāgaḥ | anabhiṣvaṅgas teṣu sukhiṣu duḥkhiṣu ca satsu tat-sukha-duḥkhānabhiniveśaḥ | iṣṭāniṣṭānām anukūla-pratikūlānām arthānām upapattiṣu prāptiṣu samacittatvaṃ harṣa-viṣāda-virahaḥ | nityaṃ sarvadā | mayi parameśe 'vyābhicāriṇī sthirā bhaktiḥ śravaṇādyā | ananya-yogenaikāntitvena mad-bhakta-sevā | tathā vivikta-deśa-sevitvaṃ nirjana-sthāna-priyatā janānāṃ grāmyāṇāṃ saṃsadi rati-tyāgaḥ | adhyātmam ātmani yaj jñānaṃ tasya nityatvaṃ sarvadā vimṛśyatvam | tattvaṃ tv ahaṃ paraṃ brahma vadanti tattva-vidas tattvaṃ yaj jñānam advayam ity ādi smṛteḥ | taj jñānasya yo 'rthas tat-prāpti-lakṣaṇas tasya darśanaṃ hṛdi smaraṇam | etad amānitvādikaṃ jñānaṃ paramparayā sākṣāc ca tad-upalabdhi-sādhanaṃ proktam | jñāyate upalabhyate 'nena iti vyutpatteḥ | yat tato 'nyathā viparītaṃ mānitvādi tad ajñānaṃ tad-upalabdhi-virodhīti

Michalski

Pokora, szczerość, nieprzyczynianie cierpienia, wyrozumiałość, prawość, szacunek względem nauczyciela, czystość, stałość, okiełzanie samego siebie, – obojętność względem rzeczy zmysłowych i zaparcie się siebie, rozpoznanie niedoskonałości i cierpienia w narodzinach, śmierci, starości, chorobie, – oswobodzenie się od skłonności, od przywiązania do dzieci, żony, domu, – zawsze ta sama równowaga ducha przy pożądanych, czy niepożądanych zdarzeniach, niezmienna nigdy miłość do mnie wraz z wyłącznym oddaniem się mnie, przebywanie w samotnych miejscach, niechęć do tłumu, stanowczość w poznaniu najwyższego Atmana, zrozumienie celu poznania prawdy, – to wszystko nazywa się wiedzą, a wszystko inne – niewiedzą.

Olszewski

Skromność, szczerość, łaskawość, cierpliwość, prawość, uszanowanie nauczyciela, czystość, stałość, panowanie nad sobą, obojętność dla spraw zmysłowych, brak samolubstwa, ocena właściwa narodzeń, śmierci, starości, choroby, bólu, grzechu, bezinteresowność, oderwanie się od dzieci, żony, od domu i innych rzeczy, nieustanna jednakowość duszy w złej i dobrej przygodzie, nabożeństwo stale i wierne w jedności wyłącznej ze mną; odsunięcie się w miejsce samotne; oddalenie od uciech świata; ustawiczne wpatrywanie się w Duszę najwyższą, znajomość skutków prawdy: oto co się nazywa nauką; przeciwieństwem jej jest nieświadomość.

Dynowska

Brak pychy i wyniosłości, nie zadawanie bólu żadnej istocie, cierpliwość, rzetelność, prostota, wszechprzebaczenie, czystość serca i ciała, stałość, pełne władanie swą niższą naturą, oraz czynna dla swego Guru cześć; niezależność od jakichkolwiek przedmiotów postrzegań zmysłowych, wyzbycie się poczucia „ja” i „moje” oraz głębokie rozumienie znikomości zwykłego życia, podległego nędzy i cierpieniu narodzin, śmierci, starości, choroby; swoboda od zachłannych rodzinnych przywiązań, od utożsamiania się z żoną, synem, domem; stała niezmącona równowaga, tak wobec miłych jak i przykrych zdarzeń; niewzruszoność w Jodze jednoczenia się ze Mną i miłość dla Mnie wyłączna a żarliwa; chętne usuwanie się do samotnych czystych ustroni, a brak upodobania w zbiorowiskach ludzkich; stałość w zdobywaniu wiedzy o Najwyższym Duchu, głębokie wnikanie w podstawy istnienia i prawdziwy cel wiedzy – oto co jest mądrością prawdziwą; zaś niewiedzą – wszystko co temu przeczy.

Sachse

Skromność, szczerość, nieczynienie krzywdy, cierpliwość, uczciwość, służba u mistrza, czystość, stałość, opanowanie samego siebie, brak zainteresowania dla świata podpadającego pod zmysły, brak egoizmu, zrozumienie, jakim złem są narodziny i śmierć, starość, choroba i nieszczęście, nieprzywiązywanie się do czegokolwiek, nieodczuwanie tęsknoty za synem, żoną, domem i innymi [dobrami], niezachwiana równowaga umysłu wobec zdarzeń pożądanych i niepożądanych, miłość pokładana jedynie we mnie, wraz z poświęceniem się tylko mnie jednemu, zamiłowanie do przebywania w odosobnieniu, niechęć do tłumu, nieustanne poznawanie samego siebie, wgląd w wiedzę o świecie prawdy — tak określa się wiedzę. Niewiedza jest tego przeciwieństwem.

Kudelska

Skromność, szczerość, życzliwość wobec każdej istoty, cierpliwość, Prostolinijność, cześć dla mistrza, czystość, stałość, samoopanowanie, Wyzwolenie się od przedmiotów doznań zmysłowych, uwolnienie się od poczucia „ja czynię”, Obojętność wobec narodzin, śmierci, starości, choroby i słabości, Nieprzywiązywanie się do niczego, nawet do syna, żony czy domu, Stała równowaga ducha wobec pożądanych i niemiłych zjawisk, Mnie jedynie wielbienie, ciągłe i żarliwe, Schronienie się w miejscu ustronnym, unikanie miejsc przeludnionych, Stałość w wiedzy o najwyższym duchu, wgląd w cel wiedzy o prawdzie, Tylko to jest uważane za prawdziwa mądrość.

Rucińska

Pokora, skromność, życzliwość, wyrozumiałość, prostota, Służba u mistrza i czystość, wytrwałość i powściągliwość, Na zmysłów świat obojętność, niesamolubność, świadomość Że narodziny, śmierć, starość i niemoc niosą cierpienie, Nielgnięcie, brak przywiązania do syna, żony czy domu, Stała niezmienność wśród zdarzeń tak miłych jak i niemiłych, I miłość na mnie wyłącznie skupiona, nieporuszona, Mieszkanie w cichej samotni, niechęć do ludzkich zbiorowisk. Trwanie przy wiedzy duchowej, wgląd w owoc poznania prawdy – Oto co zwie się poznaniem. Przeciwna jest mu niewiedza.

Szuwalska

Pokora, skromność, dobroć, cierpliwość, prostota, Poszukiwanie wiedzy u mistrzów i czystość, Stałość, samokontrola, wolność od pobudek Zmysłowych, wyrzeczenie, odrzucenie ego, Świadomość ułomności i cierpień narodzin, Śmierci, chorób, starości; wolność od przywiązań Oraz więzi z potomstwem, żoną, ciepłem domu; Spokój myśli na dobre i złe niezmącony; Ciągłe dążenie do Mnie, oddanie niezłomne; Życie w miejscach odludnych i niechęć do tłumu; Wyciszenie się w sobie, zrozumienie celu Poszukiwania prawdy – wszystko to zwę wiedzą, A poza tym istnieje tylko mrok niewiedzy.

Babkiewicz

Niewyniosłość, brak oszustwa,
niekrzywdzenie, tolerancja,
szczerość, czystość, czczenie mistrza,
stałość, siebie okiełznanie,
wstrzemięźliwość od przedmiotów
zmysłowych, brak „ja” poczucia,
w narodzinach i w chorobie,
także w śmierci i starości
zła i bólu dostrzeganie,
nielgnięcie i brak uczucia
względem dzieci, żony, domu,
stała jedność świadomości
w tym, co chciane i niechciane,
miłość, ta bez niewierności,
ku mnie dzięki jednej jodze
i w ustroniu zamieszkanie,
niechęć do zbiorowisk ludzkich,
trwanie w wiedzy o nadjaźni,
cenienie znaczenia wiedzy,
oto wiedza przedstawiona –
co przeciwne, to niewiedza.