BhG 15.3-4

analiza syntaktyczna

iha (tutaj) asya [aśvatthasya] (tego figowca) rūpam (kształt) na upalabhyate (nie jest postrzegany),
tathā antaḥ (podobnie kres) na [upalabhyate] (nie jest postrzegany),
ādiḥ (początek) na [upalabhyate] (nie jest postrzegany),
sampratiṣṭhā ca (i podstawa) na [upalabhyate] (nie jest postrzegana).
enam su-virūḍha-mūlam aśvattham (tego figowca, którego korzeń jest dobrze pogrążony) dṛḍhena asaṅga-śastreṇa (solidnym orężem braku lgnięcia) chittvā (ściąwszy),
tataḥ (następnie) tat padam (ta siedziba) parimārgitavyam (do szukania) [asti] (jest),
yasmin [pade] (w której siedzibie) gatāḥ (ci którzy doszli) bhūyaḥ (ponownie) na nivartanti (nie zawracają),
yataḥ [puruṣāt] (od którego) eṣā purāṇī pravṛttiḥ (ta starożytna aktywność) prasṛtā (rozpoczęta) [asti] (jest),
tam eva ca ādyam puruṣaṃ (i zaiste do tego pierwszego człowieka) prapadye (przypadnę).

analiza gramatyczna

na	–	av. – nie;
rūpam	–	rūpa 1i.1 n. – postać, kształt, piękno (od: √ rūp – formować);
asya	–	idam sn. 6i.1 n. – tego;
iha	–	av. – tutaj (często w znaczeniu: w tym świecie);
tathā	–	av. – tak, w ten sposób, podobnie;
upalabhyate	–	upa- √ labh (osiągać, postrzegać) Praes. pass. 1c.1 – jest osiągany, jest postrzegany;
na	–	av. – nie;
antaḥ	–	anta 1i.1 m. – koniec, limit, granica, konkluzja, wnętrze, natura;
na	–	av. – nie;
ca	–	av. – i;
ādiḥ	–	ādi 1i.1 m. – początek, powstanie;
na	–	av. – nie;
ca	–	av. – i;
saṃpratiṣṭhā	–	saṃpratiṣṭhā 1i.1 f. – podstawa, fundamenty, rezydencja (od: prati- √ sthā – stać stabilnie);
aśvattham	–	aśvattha 2i.1 m. – to, pod którym stoi koń; świętego figowca (Ficus Religiosa) (od: aśva – koń; √ sthā – stać; inne nazwy drzewa: pippala, bodhi-druma; zgodnie z tradycją: śvaḥ āgāmi-divasa-paryantaṃ sthāsyatīti śvattham, na śvattham iti aśvattham vinaśvaram –  śwas [jutro] – pozostające aż do końca nadchodzącego dnia – oto śwattha, nie pozostające do końca następnego dnia – oto aśwattha, czyli przemijające, zniszczalne);
enam	–	etat sn. 2i.1 m. – go;
suvirūḍha-mūlam	–	suvirūḍha-mūla 2i.1 m. ; BV : yasya mūlāni suvirūdhāni santi tam  – tego, którego korzenie są solidne (od: su – prefiks: dobry, solidny, piękny, szlachetny; vi- √ ruh – wyrastać, usuwać, PP suvirūḍha – w pełni rozwinięty, dobrze pogrążony; mūla – korzeń, źródło, podstawa, fundament);
asaṅga-śastreṇa	–	asaṅga-śastra 3i.1 n. ; TP : asaṅgasya śastreneti – orężem braku lgnięcia (od: √ śas – ciąć; śastra – oręż ręczny w przeciwieństwie do rzucanego – astra; sam- √ gam – schodzić się lub √ sañj – lgnąć, sklejać, kurczowo trzymać, przywiązywać się, wchodzić w kontakt, a-saṅga – brak lgnięcia, brak związków, brak pragnień, brak przywiązań);
dṛḍhena	–	dṛḍha (√ dṛṃh – uczynić mocnym) PP 3i.1 n. – stałym, solidnym, masywnym, nie do zgięcia;
chittvā	–	√ chid (ciąć) absol. – przeciąwszy;

*****

tataḥ	–	av. – wówczas, po tym, od tego, wskutek tego (od: tat – ablativus nieodmienny zakończony na -tas);
padam	–	pada 1i.1 n. – krok, stopa, odcisk stopy, pozycja, siedziba, część, dział, słowo (od: √ pad – padać, stawiać, iść);
tat	–	tat sn. 1i.1 n. – to;
parimārgitavyam	–	parimārgitavya (pari- √ mārg – szukać) PF 1i.1 n. – do szukania, do starania się;
yasmin	–	yat sn. 7i.1 m. – w którym;
gatāḥ	–	gata ( √ gam – iść) PP 1i.3 m. – ci, którzy doszli;
na	–	av. – nie;
nivartanti	–	ni- √ vṛt (zatrzymać, odwrócić) Praes. P 1c.3 – zawracają;
bhūyaḥ	–	av. – bardziej, ponownie, ponadto;
tam	–	tat sn. 2i.1 m. – tego;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
ca	–	av. – i;
ādyam	–	ādya 2i.1 m. – pierwszego, głównego, najlepszego;
puruṣam	–	puruṣa 2i.1 m. – człowieka (od: √ pur – poprzedzać, prowadzić lub √ pṝ – napełniać, odżywiać, puru – obfitość, pūru – ludzie);
prapadye	–	pra- √ pad (przypadać) Praes. Ā 3c.1 – przyjmuję schronienie, uciekam się do;
yataḥ	–	av. – od którego, z czego (od: yat – który; nieodmienny ablativus zakończony na –tas);
pravṛttiḥ	–	pravṛtti 1i.1 f. – aktywność, działanie (od: pra- √ vṛt – wprawiać w ruch, obracać, dziać się);
prasṛtā	–	pra-sṛtā (pra- √ sṛ – iść do przodu, rozpoczynać, rozciągać się) PP 1i.1 f. – rozpoczęte, rozciągnięte, rozszerzone;
purāṇī	–	purāṇī 1i.1 f. – starożytna, należący do dawnych czasów (od: √ pur – poprzedzać; purāṇa – starożytny, dawny);

warianty tekstu

tathopalabhyate → tathopapadyate / tatopalabhyate (w ten [nie] dochodzi się / z tego powodu jest postrzegany);
saṃpratiṣṭhā → saṃpratiṣṭhitā (usytuowanie);
suvirūḍha-mūlam → pravirūḍha-mūlam / sva-virūḍha-mūlam (którego korzenie są solidne / którego własne korzenie są solidne);
dṛḍhena → śitena (ostrym);
chittvā → hitvā (porzuciwszy);
padaṃ → paraṃ (najwyższą);
tat → yat (które);
parimārgitavyaṃ → padaṃ mārgitavyaṃ / para-mārgitavyaṃ (siedziba do szukania / najwyższa do szukania);
yasmin gatā na nivartanti bhūyaḥ → yasmin gato na nivarteta bhūyaḥ (do której odeszły ponownie nie powróciłby);
prapadye → prapadyed / taṃ prapadya (przypadłby / do tego przypadnij);

Śāṃkara

yas tv ayaṃ varṇitaḥ saṃsāra-vṛkṣaḥ—
na rūpam asyeha yathopavarṇitaṃ tathā naiva upalabhyate, svapna-marīcy-udaka-māyā-gandharva-nagara-samatvāt | dṛṣṭa-naṣṭa-svarūpo hi sa ity ata eva nānto na paryanto niṣṭhā parisamāptir vā vidyate | tathā na cādiḥ | “ita ārabhyāyaṃ pravṛttaḥ” iti na kenacid gamyate | na ca saṃpratiṣṭhā sthitir madhyam asya na kenacid upalabhyate | aśvattham enaṃ yathoktaṃ suvirūḍha-mūlaṃ suṣṭhu virūḍhāni virohaṃ gatāni sudṛḍhāni mūlāni yasya tam enaṃ suvirūḍha-mūlam | asaṅga-śastreṇa asaṅgaḥ putra-vitta-lokaiṣaṇābhyo vyutthānaṃ tenāsaṅga-śastreṇa dṛḍhena paramātmābhimukhya-niścaya-dṛḍhīkṛtena punaḥ punar vivekābhyāsāśma-niśitena cchitvā saṃsāra-vṛkṣaṃ sa-bījam uddhṛtya |

tataḥ paścāt yat padaṃ vaiṣṇavaṃ tat parimārgitavyam, parimārgaṇam anveṣaṇaṃ jñātavyam ity arthaḥ | yasmin pade gatāḥ praviṣṭā na nivartanti nāvartante bhūyaḥ punaḥ saṃsārāya | kathaṃ parimārgitavyam ity āha—tam eva ca yaḥ pada-śabdenokta ādyam ādau bhavam ādyaṃ puruṣaṃ prapadye ity evaṃ parimārgitavyaṃ tac-charaṇatayā ity arthaḥ | ko’sau puruṣaḥ ? ity ucyate—yato yasmāt puruṣāt saṃsāra-māyā-vṛkṣa-pravṛttiḥ prasṛtā niḥsṛtā aindrajālikād iva māyā | purāṇī ciraṃtanī

Rāmānuja

enam uktaprakāraṃ suvirūḍhamūlam suṣṭhu vividhaṃ rūḍhamūlam aśvatthaṃ samyagjñānamūlena dṛḍhena guṇamayabhogāsaṃgākhyena śastreṇa chitvā, tataḥ viṣayāsaṃgād dhetoḥ tat padaṃ parimārgitavyam anveṣaṇīyam, yasmin gatā bhūyo na nivartante

katham anādikālapravṛtto guṇamayabhogasaṃgaḥ tanmūlaṃ ca viparītajñānaṃ nivartata ity ata āha
ajñānādinivṛttaye tam eva ca ādyam kṛtsnasyādibhūtam, „mayādhyakṣeṇa prakṛtiḥ sūyate sacarācaram”, „ahaṃ sarvasya prabhavo mattas sarvaṃ pravartate”, „mattaḥ parataraṃ nānyat kiñcid asti dhanañjaya” ityādiṣūktam ādyaṃ puruṣam eva śaraṇaṃ prapadyet tam eva śaraṇaṃ prapadyeta / yataḥ yasmāt kṛtsnasya sraṣṭur iyaṃ guṇamayabhogasaṅgapravṛttiḥ, purāṇī purātanī prasṛtā / uktaṃ hi mayaitatpūrvam eva, „daivī hy eṣā guṇamayī mam māyā dūratyayā / mām eva ye prapadyante māyām etāṃ taranti te” iti / prapadyeyataḥ pravṛttir iti vā pāṭhaḥ; tam eva cādyaṃ puruṣaṃ prpadya śaraṇam upagamya, iyataḥ ajñānanivṛttyādeḥ kṛstnasyaitasya sādhanabhūtā pravṛttiḥ purāṇī purātanī praṛtā / purātanānāṃ mumukṣūṇāṃ pravṛttiḥ purāṇī / purātanā hi mumukṣavo mām eva śaraṇam upagamya nirmuktabandhās saṃjātā ityarthaḥ

Śrīdhara

kiṃ ca, na rūpam iti | iha saṃsāre sthitaiḥ prāṇibhir asya saṃsāra-vṛkṣasya tathordhva-mūlatvādi-prakāreṇa rūpaṃ nopalabhyate | na cānto 'vasānam aparyaptatvāt | na cādir anāditvāt | na ca sampratiṣṭhā sthitiḥ | kathaṃ tiṣṭhatīti nopalabhyate | yasmād evambhūto 'yaṃ saṃsāra-vṛkṣo durucchedo 'narthakaraś ca tasmād enaṃ dṛḍhena vairāgyena śastreṇa cchitvā tattva-jñāne yatetety āha aśvattham enam iti sārdhena | enam aśvatthaṃ suvirūḍha-mūlam atyanta-baddha-mūlaṃ santam | asaṅgaḥ saṅga-rāhityam ahaṃ-mamatā-tyāgaḥ | tena śastreṇa dṛḍhena samyag-vicāreṇa cchittvā pṛthak-kṛtya |

tata iti | tataś tasya mūla-bhūtaṃ tat padaṃ vastu parimārgitavyam anveṣṭavyaṃ | kīdṛśaṃ, yasmin gatā yat padaṃ prāptāḥ santo bhūyo na nivartanti nāvartanta ity arthaḥ | anveṣaṇa-prakāram evāha tam eveti | yata eṣā purāṇī cirantanī saṃsāra-pravṛttiḥ prasṛtā vistṛtā | tam eva cādyaṃ puruṣaṃ prapadye śaraṇaṃ vrajāmi | ity evam ekānta-bhaktyānveṣṭavyam ity arthaḥ

Madhusūdana

yas tv ayaṃ saṃsāra-vṛkṣo varṇita iha saṃsāre sthitaiḥ prāṇibhir asya saṃsāra-vṛkṣasya tathordhva-mūlatvādi tathā tena prakāreṇa rūpaṃ nopalabhyate svapna-marīcy-udaka-māyā-gandharva-nagaravan mṛṣātvena dṛṣṭa-naṣṭa-svarūpatvāt tasya | ata eva tasyānto 'vasānam nopalabhyate | etāvatā kālena samāptiṃ gamiṣyatīti aparyaptatvāt | na cāsyādir upalabhyate | ita ārabhya pravṛtta ity anāditvāt | na ca sampratiṣṭhā sthitir madhyama-sthopalabhyate | ādy-anta-pratiyogikatvāt tasya | yasmād evaṃ-bhūto 'yaṃ saṃsāra-vṛkṣo durucchedaḥ sarvānartha-karaś ca tasmād anādy-ajñānena suvirūḍha-mūlam atyanta-baddha-mūlaṃ prāg-uktam aśvatthaṃ asaṅga-śastreṇa saṅgaḥ spṛhāsaṅgaḥ saṅga-virodhi vairāgyaṃ putra-vitta-lokaiṣaṇā-tyāga-rūpaṃ tad eva śastraṃ rāga-dveṣa-maya-saṃsāra-virodhitvāt, tenāsaṅga-śastreṇa dṛḍhena paramātma-jñānautsukhya-dṛḍhīkṛtena punaḥ punar vivekābhyāsa-niśitena cchittvā sa-mūlam uddhṛtya vairāgya-śama-damādi-sampattyā sarva-karma-saṃnyāsaṃ kṛtvety etat |

tato gurum upasṛtya tato 'śvatthād ūrdhvaṃ vyavasthitaṃ tad vaiṣṇavaṃ padaṃ vedānta-vākya-vicāreṇa parimārgitavyaṃ mārgayitavyam anveṣṭavyaṃ so 'nveṣṭabhyaḥ sa vijijñāsitavya iti śruteḥ | tat padaṃ śravaṇādinā jñātavyam ity arthaḥ | kiṃ tat padaṃ yasmin pade gatāḥ praviṣṭā jñānena na nivartanti nāvartante bhūyaḥ punaḥ saṃsārāya | kathaṃ tat parimārgitavyam ? ity āha – yaḥ pada-śabdenoktas tam eva cādyam ādau bhavaṃ puruṣaṃ yenedaṃ sarvaṃ pūrṇaṃ taṃ puruṣu pūrṣu vā śayānaṃ prapadye śaraṇaṃ gato 'smīty evaṃ tad-eka-śaraṇatayā tad anveṣṭavyam ity arthaḥ | taṃ kaṃ puruṣaṃ ? yato yasmāt puruṣāt pravṛttir māyā-maya-saṃsāra-vṛkṣa-pravṛttiḥ purāṇī cirantany anādir eṣā prasṛtā niḥsṛtaindrajālikād iva māyā-hasty-ādi taṃ puruṣaṃ prapadya ity anvayaḥ

Viśvanātha

kiṃ ceha manuṣya-loke 'sya rūpaṃ svarūpaṃ tathā sa-niścayaṃ nopalabhyate satyo 'yaṃ mithyāyaṃ nityo 'yam iti vādi-mata-vaividhyād iti bhāvaḥ | na cānto 'paryantatvān na cādir anāditvān na ca sampratiṣṭhāśrayaḥ | kiṃ vādhāraḥ ko 'yam ity api nopalabhyate tattva-jñānābhāvād iti bhāvaḥ | yathā tathāyaṃ bhavatu jīva-mātra-duḥkhaika-nidānasyāsya chedakaṃ śastram asaṅgaṃ jñātvā tenaitaṃ chittvaivāsya mūla-tala-stho mahānidhir anveṣṭavya ity āha aśvattham iti | asaṅgo 'nāsaktiḥ sarvatra vairāgyam iti yāvat tena śastreṇa kuṭhāreṇa cchitvā svataḥ pṛthak-kṛtya tatas tasya mūla-bhūtaṃ tat-padaṃ vastu mahā-nidhi-rūpaṃ brahma parimārgitavyam | kīdṛśaṃ tad ata āha yasmin gatā yat padaṃ prāptāḥ santo bhūyo na nivartante na cāvartanta ity arthaḥ | anveṣaṇa-prakāram āha yata eṣā purāṇī cirantanī saṃsāra-pravṛttiḥ prasṛtā vistṛtā tam evādyaṃ puruṣaṃ prapadye bhajāmīti bhaktyā anveṣṭavyam ity arthaḥ

Baladeva

na rūpam iti asyāśvatthasya rūpam iha manuṣya-loke tathā nopalabhyate yathordhva-mūlatvādi-dharmakatayā mayopavarṇitam | na cāsyānto nāśa upalalabhyate | katham ayaṃ anartha-vrāta-jaṭilo vinaśyed iti na jñāyate | na cāsyādi-kāraṇam upalabhyate | kuto 'yam īdṛśo jāto 'stīti | na cāsya sampratiṣṭhā samāśrayo 'py upalabhyate | kiṃ samāśrayo 'yaṃ satiṣṭhat iti |
kintu manusyoo 'haṃ putro yajña-dattasya,, pitā ca deva-dattasya, tad-anurūpa-karma-kārī sukhī duḥkhī, sāsmin deśe 'smin grāme nivasāmīty etāvad eva vijñāyata ity arthaḥ | yasmād evaṃ durbodho 'nartha-vrate hetuś cāyam aśvatthas tasmāt sat-prasaṅga-labdha-vastu-yāthātmya-jñānenainam asaṅga-śastreṇa vairāgya-kuṭhāreṇa dṛḍhena vivekābhyāsa-niśitena cchitvā svataḥ pṛthak-kṛtya tat padaṃ parimārgitavyam iti pareṇānvayaḥ | saṅgo viṣayābhilāṣas tad-virodhy asaṅgo vairāgyaṃ, tad eva śastraṃ tad-abhilāṣa-nāśakatvāt suvirūḍha-mūlaṃ pūrvokta-rītyātyantaṃ baddha-mūlam | tataḥ saṃsārāśvattha-mūlād uparisthitaṃ tat padaṃ parimārgitavyaṃ mat-prasaṅga-labdhaiḥ śravaṇādibhiḥ sādhanair anveṣṭavyam |
tat padaṃ kīdṛśaṃ tatrāha yasminn iti | yasmin gatās taiḥ sādhanair yat prāptā janās tato na nivartante svargād iva na patanti | mārgaṇa-vidhim āha tam eveti | yataḥ purāṇī cirantanīyaṃ jagat-pravṛttiḥ prasṛtā vistṛtā | tam eva cādyaṃ puruṣaṃ prapadye śaraṇaṃ vrajāmīti prapatti-pūrvakaiḥ śravaṇādibhis tan-mārgaṇam uktam | yo jagad-dhetur yat-porapattyā saṃsāra-nivṛttiḥ sa khalu kṛṣṇa eva ahaṃ sarvasya prabhavaḥ ity ādeḥ | daivī hy eṣā guṇamayī ity ādeś ca tad-ukteḥ | na tad bhāsayata ity ādinā vyaktībhāvitvāc ca

Michalski

Kształt jego nie da się tu poznać, – jak również jego koniec, początek i trwanie. – To drzewo aśwattha z dobrze rozrośniętemi korzeniami – należy ściąć twardym mieczem obojętności,
i dążyć do tej siedziby, – z której ci, co się tam udają, nie wracają nigdy, – myśląc: idę do przedwiecznego Puruszy, – z którego od dawien dawna świat się wyłonił.

Olszewski

Na tym świecie ludzie nie mogą ująć ani jego kształtów, ani jego końca, ani jego początku, ani miejsca które zajmuje. Kiedy człowiek twardym mieczem obojętności przebije to drzewo figowe o mocnych korzeniach,
wówczas powinien szukać miejsca, dokąd się idzie, by więcej nie wrócić. Otóż ja go prowadzę wtedy ku temu pierwiastkowi męskiemu, skąd wyszła prastara emanacya świata.

Dynowska

Stąd patrzą, od dołu, nie poznasz kształtu ni źródła, ni celu ani gleby, z której korzeń wyrasta; lecz gdy ściąć zdołasz to mocno zakorzenione drzewo hartowanym mieczem wyrzeczenia,
natenczas ku tej wzniosłej zwrócisz się Ścieżynie, z której nie wraca się więcej, mówiąc: tylko w Odwiecznym Duchu, Praojcu człowieka szukam ostoi, w Nim, który jest krynicą pierwotnej Energii potoku i ku działaniu najpierwszego impulsu.

Sachse

Tu na ziemi nie można ogarnąć jego kształtu,
ani końca, ani początku, ani podstawy.
Ściąwszy aśwatthę o potężnych korzeniach
niechybnym mieczem beznamiętności
przejść trzeba stąd do owej krainy,
z której — gdy się tam już raz przybędzie —
nie powraca się więcej:
oto oddaję się w opiekę owemu pierwotnemu puruszy,
od którego w zamierzchłej przeszłości
począł się rozwój [objawionego świata].

Kudelska

Lecz stąd prawdziwej formy drzewa Aśwattha rozpoznać nie można, ani jego końca, ani początku, ani podstawy,
Rozpoznać je można, kiedy odetnie się mieczem wyrzeczenia jego mocno osadzone korzenie.
Wówczas należy poszukać drogi, z której nie ma powrotu, tak powiadając:
„Udaję się do pierwszej istoty, od której pochodzi całe stworzenie, ona jest starożytnym biegiem całego świata!”

Rucińska

Ani jej postać nie jest tu widoczna,
ani kres, ani początek, ni trwanie…
Aśwatthę ową z potężnym korzeniem
mocnym toporem bezpragnienia ściąwszy,
Odszukać potem trzeba tę siedzibę,
do której wszedłszy, już się nie powraca –
W tym to najpierwszym Puruszy się chronię,
który pradawny dał początek światu!

Szuwalska

Kształtu tego figowca dostrzec stąd nie można
Ani jego początku, końca ni podstawy.
Ściąć go można potężnym mieczem wyrzeczenia,
Wzniosłą ścieżką do celu dotrzeć najwyższego,
Skąd nie wraca się nigdy – tam spocząć w opiece
Praojca ludzkich istot, co stworzył świat stary.

Babkiewicz

Dostrzec tu nie można
końca ni początku,
kształtu i podstawy
owego figowca,
więc tęgim niech mieczem
braku przywiązania
z korzeniem głębokim
drzewo to wyrąbie
i niech tej siedziby
po wszech drogach szuka,
do której dotarłszy,
więcej nie powróci.
Do tego Człowieka
pierwszego przypadam,
z którego wyłania
się wieczna aktywność.