BhG 2.21

Strofa zaczynająca się od słów: „Kto zna go jako zabójcę…” (BhG 2.19) zapewnia, że [jaźń] nie jest ani sprawcą, ani przedmiotem czynności zabijania. Strofa: „On nigdy się nie rodzi…” (BhG 2.20) wyjaśnia tego przyczynę, mówiąc o niezmienności [jaźni]. [Niniejsza strofa] podsumowuje:

Człowiek znający niezniszczalnego, wiecznego, nienarodzonego i niezmiennego,
jak on, o Prythowicu, może spowodować czyjąś śmierć lub jak sam może zabić?

Znający to ten kto rozpoznaje, niezniszczalnego – pozbawionego przemiany związanej ze śmiercią, wiecznego – pozbawionego [innych] zmian. [Zaimek] „kto” należy połączyć [z czasownikiem „zna”, tego, czyli scharakteryzowanego w poprzedniej strofie – [kto zna jaźń], nienarodzonego – pozbawionego narodzin, niezmiennego – niemarniejącego.

Jak, czyli jakim sposobem, ten mądry, kompetentny człowiek może zabić – dokonać czynu morderstwa lub jak może spowodować śmierć – nakłonić do mordu. W żadnym razie nikogo nie zabija, w żadnym razie zabójstwa nikogo nie powoduje – obie możliwości są tu odrzucone przez wykorzystanie pytania retorycznego.

Jako że niezmienność [jaźni] jako rezultat [dyskutowanych] argumentów jest powszechna, Bóg, w niniejszym dziale, zamierza [pouczyć] rozumnego [człowieka] jedynie o porzuceniu wszelkiego czynu. Odrzucenie zabijania jest wzmiankowane jedynie jako przykład.

Gdy Bóg odrzuca czyny, jaki szczególny powód braku działania rozumnego [człowieka] dostrzega [mówiąc]: „Jak ten człowiek może…”?

Odpowiedź: szczególnym powodem braku wszelkiego działania jest zaiste wspomniana już niezmienność jaźni.

Jest to prawda, ale nie jest to szczególny powód, gdyż mędrzec odróżnia się od niezmiennej jaźni. Nie jest tak, że ten, kto zna niezmienny słup, jest wolnym od czynu.

Tak nie jest. Mędrzec [nie odróżnia się] od jaźni, a mądrość nie odnosi się do zbiorów składników takich jak ciało. Dlatego mędrzec będący jaźnią niezłożoną z elementów nie podlega zmianie. Ponieważ taki mędrzec wolny jest od działania, dlatego właściwym jest odrzucenie [czynów w zdaniu]: „Jak ten człowiek może…”

Wskutek niewiedzy oraz braku odróżnienia niezmiennej jaźni od aktywności intelektu, jest ona wyobrażana jako doświadczająca obiektów zmysłów, począwszy od dźwięku, percepowanych przez intelekt i inne [możności].

Gdy skutkiem działania rozumu, mającego postać wiedzy odróżniającej jaźń od niejaźni, choć z absolutnego oglądu będącej nieprawdą (asatya), niezmienna jaźń nazywana jest mędrcem.

Ze stwierdzenia bezczynności mędrca, wynika, że Bóg uczy tu niezłomnej prawdy: czyny, które wyznaczają pisma przeznaczone są dla pozbawionego mądrości.

Można powiedzieć: również wiedza przeznaczona jest jedynie dla pozbawionego mądrości, gdyż obdarzanie wiedzą tego, który zdobył mądrość nie przynosi korzyści niczym [ponowne] mielenie mąki. Dlatego wyszczególnienie, że czyny przeznaczone są jedynie dla pozbawionych wiedzy, a nie dla wiedzących nie jest właściwe.

Tak jednak nie jest, gdyż owo wyszczególnienie odnosi się do wypełnienia bądź nie powinności. Czyny takie jak ofiara ogniowa (agnihotra) spełniane są dla przyszłej [korzyści], [należy je spełniać] ze znawstwem celu i zasad, a powinny być poprzedzone wykonaniem wielu praktyk – kto ma takie zrozumienie jest niczym niewiedzący. [Myśli on]: muszą one być wypełniane, gdyż jestem sprawcą i to jest mój obowiązek. [Obrzędy te] nie są ani trochę spełniane [w duchu strofy] „On nigdy się nie rodzi…” (BhG 2.20) ani ze świadomością przyszłości, z wiedzą o celu i regułach [rządzących] naturą jaźni.

Z wiedzy o jedności i bierności jaźni powstaje tylko zrozumienie: „nie jestem sprawcą”, „nie jestem doznającym”, a żadne inne. Dlatego właściwym jest powyższe rozróżnienie.

Kto myśli o sobie „jestem sprawcą”, ten nie może uniknąć świadomości: „muszę to wypełnić”. Z tego względu on zaczyna nadzorować (adhikriytate) i jemu przynależą czyny. Taki człowiek jest nierozumny na mocy słów: „oni obaj nie pojmują…” (BhG 2.19).

Mądry jest tu zdefiniowany słowami odrzucającymi czyn: „jak ten człowiek może…” (BhG 2.21).

Dlatego jedynie wyszczególniony tu mądry, który ujrzał bierną jaźń oraz pragnący wyzwolenia mogą wyrzec się wszelkich czynów.

Z tego powodu Bóg Narajana ogłasza dwie wiary – sankhjową mądrym, a niemądrym [drogę] czynu: „Sankhjajikowie [zyskują wiarę] dzięki jodze wiedzy, a jogini dzięki jodze czynu” (BhG 3.3.).

Oto co mówi synowi Bóg Wjasa: „Oto dwie są drogi” (MBh 12.233.6)[1]. A także:
„Na początku ścieżka działania (kriyā), a następnie wyrzeczenia (saṁnyāsa)”.

Do tego podziału odnosi się ciągle na nowo Bóg, gdy mówi: „Nieznający prawdy omroczony utożsamieniem myśli «jestem sprawcą», a znawca prawdy myśli «to nie ja czynię»” (parafraza BhG 3.27-28). Jak również: „Odrzuciwszy w myślach wszelkie czyny…” (BhG 5.13).

Niektórzy uważający się za uczonych mówią: „Przecież nikt nie może myśleć o sobie: «jestem Jednią, jestem nieaktywną jaźnią, nie jestem sprawcą, nie ma we mnie sześciu stanów przemian począwszy od narodzin»”. Które to [myślenie] wskazuje na porzucenie wszelkich czynów.

Nie jest to prawdą, ponieważ pouczenia pism takie jak: „Nie rodzi się…” (BhG 2.20) nie mogą okazać się fałszywe. Należy zapytać się tych [oponentów]: „Gdy pouczenia pism są władne wywołać wiedzę dotyczącą istnienia prawa i nieprawości, a także wiedzę o sprawcy i jego związku z ciałem, to dlaczego nie mogą wywołać wiedzy o jaźni biernej, niezmiennej i niebędącej sprawcą?

Można odpowiedzieć: „Gdyż jest to [przedmiot] nieuchwytny dla zmysłów”.

Tak nie jest. Objawienie oznajmia: „Można obejrzeć [to] jedynie umysłem” (Bṛh-up. 4.4.19). Umysł oczyszczony pouczeniami pism i nauczycieli oraz [praktykami] takimi jak samokontrola (dama) czy wyciszenie (śama), jest narzędziem oglądania jaźni.

Gdy więc osiągnięcie tej [wiedzy] postulują tak pisma (āgama) jak i doświadczenie (anumāna), to twierdzenie, że „nie można jej osiągnąć” jest sprawą porywczości bądź śmiałości (sāhasa-mātra).

Należy zgodzić się, że gdy powstaje wiedza, to jej przeciwieństwo – niewiedza – z konieczności jest niszczona.

Niewiedzę ukazują [oznajmienia]: „jestem zabójcą, jestem zabijany”, oraz: „oni dwaj nie wiedzą” (BhG 2.19). Niewiedza sprawia, że jaźń uważa się za sprawcę czynności zabijania, jej podmiot lub też przyczynę.

Podczas wszelkiej aktywności [jaźń] pozostaje jednaka, a bycie sprawcą i pozostałe [aspekty przyczynowości] tworzy niewiedza, gdyż jaźń jest niezmienna. Zaiste to sprawca odpowiedzialny za zmiany pobudza inny [od siebie] przedmiot aktywności mówiąc „czyń”.

Właśnie tej sprawczości i przyczynowości mądrego zaprzecza Bóg Wasudewa nie wprowadzając rozróżnienia i aby ukazać brak jego kompetencji do czynu, oznajmia: „Jak człowiek znający niezniszczalnego…” (BhG 2.21).

Jakie są zatem kompetencje mądrego? Jak wcześniej zostało powiedziane: „sankhjajikowie dzięki jodze wiedzy…” (BhG 3.3.). Podobnie mówi o porzuceniu wszelkiego czynu: „umysłem wszystkie czyny…” (BhG 5.13).

Czyż przez powiedzenie „umysłem…” (BhG 5.13), nie neguje się wyrzeczenia [aktywności] słownej i cielesnej?

Tak nie jest, skutkiem specyfikacji „wszystkie czyny” (BhG 5.13).

Można powiedzieć: Czyż nie chodzi tu o [porzucenie] wszelkiej aktywności mentalnej?

Tak nie jest, ponieważ aktywność mentalna poprzedza aktywność słowną i cielesną, więc w nieobecności pierwszej nie zachodzą kolejne.

Niech więc porzuci mentalną aktywność będącą przyczyną czynów słownych i cielesnych różnych od tych [pochwalanych przez] pisma. [To znaczy:] „Umysłem niech wyrzeknie się wszelkiego czynu” (BhG 5.13). Tak nie jest przez specyfikację: „[nic] nie czyni i [niczego] nie powoduje” (BhG 5.13).

Można powiedzieć: A jeśli Bóg mówiąc o wyrzeczeniu się wszelkiego czynu ma na myśli umierającego, a nie żyjącego?

Tak nie jest, gdyż [takie twierdzenie] nie podlega specyfikacji: „wcielony pozostaje w mieście o dziewięciu bramach” (BhG 5.13). Gdy martwy wyrzeka się wszelkich czynów, dłużej już nie przebywa w ciele.

[Zamiast mówić:] „Przebywa w ciele”, utwórzmy inny związek [frazeologiczny]: „ten kto jest nieaktywny i wyzbyty sprawczości składa (saṃnyasya) [czyn] w ciele”.

Tak nie jest, ponieważ we wszystkich [kontekstach] podkreśla się niezmienność jaźni. Ponadto oczekuje się, że aktywność spoczywania (āsana) będzie miała umiejscowienie, natomiast nie oczekuje się takiego umiejscowienia od terminu „wyrzeka się” (saṃnyasya). Dodatkowo czasownik „składać” (ny-√ās) w tym kontekście znaczy „wyrzekać się”, a nie „umieszczać” (ni-√kṣip).

Zatem w tekście Gity znawcom jaźni radzi się jedynie wyrzeczenie, a nie czyny. Ukażę to w różnych miejscach dalej, we fragmentach dotyczących wiedzy o jaźni.

[1] dvāv imāv atha panthānau yatra vedāḥ pratiṣṭhitāḥ |
pravṛtti-lakṣaṇo dharmo nivṛttau ca subhāṣitaḥ ||MBh 12.233.6||