Gramatyka sanskrycka

Ponieważ w analizie gramatycznej i semantycznej tekstu BhG zrezygnowano częściowo od przyjętych wzorców europejskich na korzyść indyjskiej tradycji gramatycznej, poniższa analiza zagadnień gramatyki sanskryckiej zaprezentowana jest zgodnie z wzorcami indyjskimi. Rozważanie gramatyki danego języka przez medium wzorów wypracowanych w łonie tradycji, z której się on wywodzi wydaje się najbardziej naturalne. Odzwierciedla ono myślenie o języku i jego schematach osób, które się nim posługują, a tym samym przybliża nas do zrozumienia danej kultury.

Sanskrycki alfabet sylabiczny (varṇa-krama) składa się z 49 fonemów (akṣara): 14 samogłosek (svara) i 35 spółgłosek (vyañjana):

TABELA nr 1
14 samogłosek (svara)

hrasva – krótkie	a  i  u  ṛ  ḷ
dīrgha – długie	ā  ī  ū  ṝ  ḷr	e  ai  o  au (sandhi-akṣara – dwugłoski)

35 spółgłosek (vyañjana)

	a-ghoṣa, alpa-prana bezdźwięczne, bez przydechu	a-ghoṣa, mahā-prana bezdźwięczne, przydechowe	sa-ghoṣa, alpa-prana dźwięczne, bez przydechu	sa-ghoṣa, mahā-prana dźwięczne, przydechowe	nāsikā – nosówki
kaṇṭhya – tylno językowe	ka	kha	ga	gha	ṅ		a  ā  ha
tālavya – miękko podniebienne	ca	cha	ja	jha	ñ		i  ī  ya  śa
mūrdhanya – cerebralne	ṭa	ṭha	ḍa	ḍha	ṇa		ṛ   ṝ  ra  ṣa
dantya – zębowe	ta	tha	da	dha	na	va	ḷ  ḷr  la  sa
oṣthya – wargowe	pa	pha	ba	bha	ma		u  ū
	ṃ – anusvāra,       ḥ – visarga,        ‘ – avagraha

Wyrazy (pada) dzielą się na czasowniki (ākhyāta) i wszystkie pozostałe dalej nazywane imionami (nāman). Mogą występować one w swojej formie podstawowej, różnej od mianownika czy bezokolicznika (pierwiastek imienny i pierwiastek czasownikowy – dhātu) lub z końcówkami fleksyjnymi. Dzielą się one dalej na:

TABELA nr 2

nāman – imiona	ākhyāta – czasowniki
1. viśeṣya – wyraz określany 2. viśeṣaṇa / vācya – wyraz określający –         saṃkhyā – liczebnik –         sarva-nāman – zaimek 3. avyaya / aliṅga – wyraz nieodmienny	1. kṛt-vṛtti – czasownik + sufiksy 3. dhātu-vṛtti – derywaty od pierwiastka czasownikowego: –          [ṇ]y-anta – causativum –          sa[n]-anta – desiderativum –          ya[ṅ]-anta – intensivum –          nāma-dhātu – denominativum

Sufiksy (pratyaya) dzieli się na cztery kategorie:

1. sufiksy deklinacyjne (sv-ādi);
2. sufiksy koniugacyjne (tib-ādi);
3. sufiksy pierwotne (kṛt-pratyaya) tworzące imiona bezpośrednio z pierwiastka czasownikowego – należą do nich głównie różnego rodzaju imiesłowy;
4. sufiksy wtórne (taddhita-pratyaya) tworzone od form imiennych;

Gramatyki zaopatrują sufiksy w litery pomocnicze (it / anubandha – tu pisane w nawiasach kwadratowych), których funkcją jest odróżnienie tak samo brzmiących sufiksów, wspomaganie wymowy lub wywołanie określonych zabiegów gramatycznych (zmian w pierwiastku, do którego są dodawane, wstawienie ich w określonym miejscu itd.). Oto najważniejsze sufiksy pierwotne i wtórne:

TABELA nr 3

	nazwa	sufiks	przykłady
kṛt	vartamāne kṛd-anta – imiesłowy czasu teraźniejszego 1) od czasowników P; 2) od czasowników î; możliwe jest też utworzenie tego imiesłowu od tematu: 3) przyszłego i 4) strony biernej	[ś]at[ṛ] / [ś]āna	1) kurvant – robiący; 3) kariṣyant – ten, który będzie robiącym; 2) gacchamāna – idący; 3) gamiṣyamāna – ten, który będzie idący; 4) gamyamāna – ten, który jest idziony;
	bhūte kṛd-anta – imiesłowy czasu przeszłego – 1) passiva; 2) activi;	[k]ta / [k]tavat[u]	1) kṛta – uczynione; 2) kṛtavat[u] – ten, który uczynił;
	imiesłów przysłówkowy uprzedni, gerundium, absolutivum	[k]tvā / ya[p]	kṛtvā / anukṛtya – uczyniwszy;
	bhaviṣyati kṛd-anta – imiesłowy czasu przyszłego, gerundivum, necessitativum	tavya / ya / aniya	kārya / kartavya / karaṇīya – do zrobienia;
	bezokolicznik	tum[u]	kartum – zrobić;
	końcówka tworząca wyrazy oznaczające sprawcę	tṛ[l]	kartṛ – sprawca;
taddhita	końcówki żeńskie	ā[p] / ī[p]	kṛṣṇā / gopī;
	avyaya pañcamī – nieodmienny Ablativus	tas[i]	mattaḥ – ode mnie;
	avyata saptamī – nieodmienny Locativus	tra	sarvatra – wszędzie;
	końcówki tworzące abstractum	tā[p] / tva	samatā, samatva – identyczność
	stopień wyższy i najwyższy	tama / tara	guhytama, guhyatara – bardziej sekretny, najbardziej sekretny;
	posesywność	mat[u] / vat[u]	śrīmant, bhagavant – posiadający majestat, posiadający bogactwo;
	podobieństwo	vat[i]	daṇḍavat – niczym kij;

Imiona, poza wyrazami nieodmiennymi (avyaya), odmieniają się przez przypadki (vibhakti) i liczbę (vacana) oraz posiadają swój rodzaj (liṅga). Sanskryckie przypadki noszą nazwy kolejnych liczebników porządkowych:

TABELA nr 4

	vibhakti	kāraka	łacińskie	polskie
1	prathamā	kartṛ (sprawca)	nominativus	mianownik
2	dvitīyā	karman (przedmiot)	accusativus	biernik
3	tṛtīyā	karaṇa (narzędzie)	instrumentalis	narzędnik
4	caturthī	sampradāna (odbiorca)	dativus	celownik
5	pañcamī	apādāna (źródło)	ablativus
6	ṣaṣthī	sambandha (związek)	genetivus	dopełniacz
7	saptamī	adhikaraṇa (miejsce)	locativus	miejscownik
8	wariant prathamy	sambodhana (zawołanie)	vocativus	wołacz

TABELA nr 5

vacana – liczba	liṅga – rodzaj
eka-vacana – l. pojedyncza	puṃ-liṅga – r. męski
dvi-vacana – l. podwójna	strī-liṅga – r. żeński
bahu-vacana – l. mnoga	napumsaka-liṅga – r. nijaki

Sanskryt posiada 10 trybów i czasów wymienianych w jednej liście. Czasownik (ākhyāta) odmienia się przez liczby i osoby (puruṣa). Dodatkowo może mieć formy: kauzatywną, dezyderatywną, intensyfikującą lub być pochodzenia odrzeczownikowego (patrz tabela nr 2):

TABELA nr 6

	Pāṇīni	opis	łacińskie
1	laṭ	vartamāna – teraźniejszy;	praesentis
2	liṭ	parokṣa-bhūta – przeszły, którego zdarzeń nie było się świadkiem;	perfectum
3	luṭ	anadyatana-bhaviṣyat – przyszły, nie tego samego dnia;	futurum periphrasticum
4	lṛṭ	bhaviṣyat – przyszły;	futurum
5	loṭ	ājñā – tryb rozkazujący;	imperativus
6	laṅ	anadyatana-bhūta – przeszły, nie tego samego dnia;	imperfectum
7	vidhi-liṅ	vidhi – tryb przypuszczający;	potentialis
8	āśīr-liṅ	āśīs – tryb błogosławiący;	benedictivus
9	luṅ	bhūta – przeszły;	aorist
10	lṛṅ	saṃketa – tryb warunkowy	conditionalis

TABELA nr 7

vacana – liczba	puruṣa – osoba
eka-vacana – l. pojedyncza	prathama-puruṣa – 3 osoba
dvi-vacana – l.podwójna	madhyama-puruṣa – 2 osoba
bahu-vacana – l. mnoga	uttama-puruṣa – 1 osoba

Czasowniki w postaci pierwiastków pogrupowane są w dziesięć klas (dhātu-gaṇa) determinujących sposoby ich odmiany:

TABELA nr 8

nazwy klas		sufiksy tworzące temat
1 kl.	bhv-ādi	[ś]a[p]
2 kl.	ad-ādi	[ś]a[p] mahāhara
3 kl.	hv-ādi	dvir-vacana
4 kl.	div-ādi	[ś]ya
5 kl.	sv-ādi	[ś]nu
6 kl.	tud-ādi	[ś]a
7 kl.	rudh-ādi	[ś]na[m]
8 kl.	tan-ādi	u
9 kl.	kry-ādi	[ś]nā
10 kl.	cur-ādi	[ṇ]y + [ś]a[p]

Gramatycy indyjscy specyficznie podchodzą do funkcji czasownika w zdaniu. Nazywają ją zastosowaniem (prayoga) lub tym, co ma być wypowiedziane (vācya). Zastosowanie związane jest zarówno ze stroną, w tym też zwrotnością, przechodniością i posiadaniem dopełnienia. Zastosowanie może być sześciorakie: sakarmaka, akarmaka, dvikarmaka, kartari, karmaṇi, bhave. Z zastrzeżeniem, że trzy pierwsze odróżnione są od trzech kolejnych wymienianych zawsze w miejscowniku (zastosowanie w…). Trzy pierwsze wiążą się z posiadaniem dopełnienia (przedmiotu, nad którym wykonywana jest czynność – karman), wyrażonego najczęściej w dopełniaczu, lub jego brakiem. Następne trzy to strony. Kartari prayoga to strona czynna, która może być wyrażona czasownikiem z końcówkami parasmai-pada (odbiorcą rezultatu czynności jest ktoś inny) lub ātmane-pada (strona zwrotna – odbiorcą czynności jest sprawca). Wiele czasowników może posiadać obie formy i nazywane są wtedy ubhaya-pada. Karmaṇi prayoga to strona bierna przyjmująca tylko końcówki ātmane-pada, a pierwiastek czasownikowy podlega odpowiedniej modyfikacji. Bhave prayoga to strona bierna utworzona od czasowników nieprzechodnich (nie posiadających dopełnienia). A oto przykłady:

TABELA nr 9

1	akarmaka – nieprzechodni	rāmo bhavati – Rama jest;
2	dvikarmaka – mający dwa dopełnienia	rāmo gām dugdhaṃ dogdhi – Rama doi krowę z mleka;
3	sakarmaka – przechodni	rāmo bhaktān rakṣati – Rama chroni wyznawców;

TABELA nr 10

1	kartari prayoga – strona czynna	parasmai-pada – strona czynna (dla innego) ātmane-pada – strona zwrotna (dla siebie) ubhaya-pada – obie strony (czynna, zwrotna)	bhakto harim stauti / stute (P / Ā) – czciciel sławi Hariego (dla jego korzyści / dla swojej korzyści);
2	karmaṇi prayoga – strona bierna	ātmane-pada	viṣṇunā prapañcaḥ kriyate – przez Wisznu stworzenie jest dokonane;
3	bhave prayoga – strona bierna od czasowników nieprzechodnich	ātmane-pada-prathama-puruṣaika-vacana – strona zwrotna, 3 osoba, l. poj.	rāmeṇa sthīyate – stanie [jest dokonywane] przez Ramę;