O opracowaniu
Tekst BhG przygotowano na podstawie wydania krytycznego MBh[1]. Jeśli nie zaznaczono inaczej, warianty tekstu pochodzą z przypisów umieszczonych bezpośrednio pod tekstem opracowanym krytycznie. Czytelnik może się do nich odnieść, by sprawdzić, z jakiego manuskryptu zostały one zaczerpnięte.
Inwokacja, zawierająca rytuały przygotowujące do czytania tekstu, zamieszczona jest w: Appendix I, str. 711-712 wydania krytycznego MBh. Można ją też odnaleźć w opracowaniu wydania krytycznego, zamieszczonym przez: Muneo Tokunaga, red. John Smith, Cambridge – tekst dostępny na: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil.htm.
Celem niniejszej prezentacji jest przybliżenie czytelnikowi oryginału tekstu BhG. Może służyć ono studentom sanskrytu, by zapoznać się z tekstem bez konieczności zaglądania do słownika i opracowań gramatycznych, jak również może być przydatna dociekliwym badaczom nie znającym sanskrytu, a pragnącym lepiej zrozumieć naturę dzieła. Takie przedstawienie BhG nie jest rzeczą nowatorską. W języku angielskim ukazało się kilka podobnych prac. Jedną z nich jest dzieło Winthop Sargeanta[2]. Praca ta na każdej stronie prezentuje jeden werset rozbity na ćwiartki (pada) wraz z ich tłumaczeniami, z boku znajduje się analiza gramatyczna poszczególnych słów, a pod spodem tłumaczenie całości. Inną podobną pracą jest „Sanskrit Bhagavad-gita Grammar”[3]. W trzecim tomie zawiera tekst BhG wraz z obszernymi objaśnieniami gramatycznymi, uproszczoną analizą składniową oraz komentarzem Śridhary pozbawionym zbitek głoskowych (saṃdhi). Z tego opracowania zaczerpnięty został prosty, numeryczny zapis przypadków gramatycznych, osób i liczb, który wydaje się godny propagowania ze względu na możliwość szybkiego jego opanowania i zastosowania.
Niniejsze opracowanie tym różni się od poprzednich prac, że większy nacisk położony jest na techniki zapoznawania się z tekstem wykorzystywane w indyjskiej tradycji. Na początku znajduje się rozbiór gramatyczny zdań, w którym wiersz zamieniono w regularną prozę o ścisłej strukturze (anvaya). Anwaja podąża za rozłożeniem gramatycznym, które przygotował Bhakti-sudhā-kara, a które jest zawarte w bengalskim wydaniu tekstu BhG wraz z komentarzem Śridhary Swamiego[4]. Nie jest jednak całkowicie mu wierna i często struktura semantyczna zostaje zmieniona, by ściślej trzymała się wyznaczonego wzoru. Czasem też w nawiasach kwadratowych dodane są uzupełniające wyrazy, które są w tekście domyślne. Za przykładem wydania bengalskiego w nawiasach znajdują się tłumaczenia wyrazów, tak by czytelnik mógł albo czytać tekst sanskrycki, albo skupić się na polskich tłumaczeniach wyrazów, by z nich uchwycić sens całej wypowiedzi.
Dla szybszego zorientowania się w wersach grupa podmiotu jest napisana pogrubioną czcionką, czasowniki (również imiesłowy przysłówkowe bierne i bezokoliczniki) są podkreślone, a grupa dopełnienia zaznaczona na szaro. W objaśnieniach gramatycznych położony jest nacisk na złożenia (samāsa). Rozłożone są one zgodnie ze schematem przedstawionym przez gramatyków indyjskich, opisanym poniżej. Taka praktyka stosowana jest przez początkujących studentów, by zrozumieć naturę tych częstych w sanskrycie form gramatycznych. Nie są to szczególne i wyszukane objaśnienia, a jedynie przedstawienie wyrazów z końcówkami fleksyjnymi w jak najprostszy sposób.
Zasady uporządkowania syntaktycznego (anvaya) są następujące:
1. grupa podmiotu (kartṛ),
2. grupa dopełnienia (karman),
3. orzeczenie (kriyā).
Jeśli zdanie obejmuje więcej niż jeden wers, wersety zostały pogrupowane tak, by zdanie było pełne. Przy porządkowaniu zdania brany jest pod uwagę podmiot logiczny, a więc gdy zdanie jest w stronie biernej na początku stoją formy narzędnikowe. Gdy występują okoliczniki miejsca lub czasu stoją one na początku. Wyrazy określające stoją przed określanym (zaczynając od zaimków).
Po rozbiorze syntaktycznym następuje analiza gramatyczna poszczególnych wyrazów i złożeń. W przypadku tych ostatnich zastosowano uproszczony ich podział na 4 grupy: tat-puruṣa, bahu-vrīhi, karma-dhāra i dvandva.
Przy analizie rzeczowników podana jest forma podstawowa wyrazu, numerycznie przypadek i liczba oraz rodzaj, a jeśli jest to dość oczywiste, w nawiasie na końcu podano pierwiastek czasownikowy, z którego powstały, np.:
| rājā | – | rājan 1i.1 m. – władca (od: √raj – władać); |
W przypadku imiesłowu i innych form odczasownikowych zawsze podano w nawiasie pierwiastek czasownikowy, z którego się wywodzą, nawet wtedy, gdy mają one już skostniałe znaczenie odbiegające od formy, z jakiej się wywodzą, co często ma miejsce np. w przypadku imiesłowów czasu przyszłego (śiṣya – do pouczenia) np.:
| śiṣyeṇa | – | śiṣya (√śās – uczyć) PF 3i.1 m. – przez ucznia; |
| yuyutsum | – | yuyutsu (√yudh – walczyć) des. 2i.1 m.; yoddhum icchantam – pragnący walki; |
Przy czasowniku podano pierwiastek, numerycznie osobę i liczbę, zaznaczono jeśli jest on kauzatywny, bierny itd. np.:
| abhyahanyanta | – | abhi-√han (uderzać) Imperf. pass. 1c.3 – zostały uderzone; |
W przypadku złożeń zastosowano następujące formy zapisu:
1. tat-puruṣa: pierwszy wyraz w odpowiednim przypadku, drugi w formie występującej w tekście, a na końcu „iti”, po którym powinno nastąpić powtórzenie nierozłożonego złożenia, czego brak, by skrócić formę, np.:
| pāṇḍu-putrāṇām | – | pāṇḍu-putra 6i.3 m.; TP: pāṇḍoḥ putrā iti – synów Pandu; |
2. bahu-vrīhi: na pierwszym miejscu znajduje się zaimek względny (yad – który), w odpowiedniej formie (yasya, yeṣām – którego, których itd.), po nim następuje posiadana rzecz czy przymiot i jej określenie, a na końcu stoi zaimek wskazujący (tad – ten) w odpowiedniej formie (saḥ, te – ten, ci itd.). Po nim powinno nastąpić powtórzenie nierozłożonego złożenia, czego brak, by skrócić formę, np.:
| bhīma-karmā | – | bhīma-karman 1i.1 m.; BV: yasya karmāṇi bhīmāṇi santi sa – ten, którego czyny są przerażające; |
3. karma-dhāra: na pierwszym miejscu stoi wyraz określany, po nim jego określenie oddzielone zwrotem „ca asau” po czym jeszcze raz postawiona jest spójka „ca”. Całość można przetłumaczyć: : „i jest…, i to jest [również]…” np.
| mahā-śaṅkham | – | mahā-śaṅkha 2i.1 m. – w wielką muszlę (KD: śaṅkhaś cāsau mahān ca – i jest muszlą, i ona jest wielka); |
4. dvandva: po każdym z wyrazów następuje spójka „ca” (i): „i to, i to” np.:
| sughoṣa-maṇi-puṣpakau | – | su-ghoṣa-maṇi-puṣpaka 2i.2 m.; DV: su-ghoṣaṃ ca maṇi-puṣpakaṃ ca iti – w Pięknie brzmiącą i Klejnotowy kwiat; |
[1] The Mahābhārata, sixth book: Bhīṣmaparvan, edited by: Krishna Belvalkar, Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 1947
[2] Sargeant, Winthrop. The Bhagavad Gita, State University of New York Press, New York 1994.
[3] Sanskrit Bhagavad-gita Grammar, vol. 3 Bhaktivedānta Svāmī Language School, Ras Bihari Lal & Sons, Vrindavan 2005.
[4] Śrīmad-Bhagavad-gītā, (czcionka bengalska) komentarz: Śrīdhara Svāmipāda “Subodhinī”, tłumaczenie na język bengalski: Nārāyaṇa-dāsa Bhakti-sudhā-kara, Gaudīya mission Kalkuta 1996 r.